Tasarım Rehberleri: Plan ve Uygulama Arasında Bir Deneyim

Yazan: Alp Arısoy - Urban.koop Kent Çalışmaları Kooperatifi Ortağı, Mimar

Yerel Kimlik Dergisinin 71. sayısında yayımlanmıştır. (sayfa: 24-29)

Kentler, mekânsal olgular olmanın ötesinde, yaşayan dinamik yapılardır. Günümüzde kullandığımız geleneksel planlama araçları, mekânsal bir hiyerarşiyi düzenlese de, fiilen yaşamımıza dokunan kent deneyimini şekillendiremiyor. Kentsel tasarım rehberleri, bu noktada, imar planı ile uygulama arasındaki boşluğu doldurabilecek önemli belgelerdir.

Kamusal ve kamusal-özel alanların kesiştiği arayüzleri konu alan; tasarım ve uygulamada ilkesel kararlar sunan kılavuz niteliğindeki kentsel tasarım rehberi, çalışılan alanın tarihi mahalle dokusu ve kent merkezi ile etkileşimini kent bütünündeki gelişimler eşliğinde dikkate alır; mekânsal kararlarda kentsel tasarım bütünlüğünü sağlamayı amaçlar. 

Alanın kimliğini korumak için araç, katılımcı süreçler için fırsat, kamusal alan ve özel mülkiyette geliştirilecek projeler için rehber, yeni tasarımlar için bütünleştirici ortak dil ve tasarım kararlarının uygulanmasında yol haritası olan kentsel tasarım rehberleri bu açıdan;

• Alanın ulusal düzeyde tanınırlığını sağlarken, bölgesel düzeyde ekonomik rekabet gücünü arttırarak sektörel girişimleri destekleyebilir; yeni yatırımları teşvik eder.

• Güvenli ve yüksek mekân kalitesiyle kamusal canlılığı besleyen alanları yapılandırır.

• Uzun vadede, mekânsal öncelikleri güçlendirerek ve standartlara dayalı rehberlik sağlayarak sürdürülebilir yatırım ve kalkınma için temel görevi görür.

• Yer duygusunun geliştirilmesinde güçlü araçlar tanımlar.

Özellikle koruma alanlarında imar plan notlarının tamamlayıcı dokümanı olarak ele alınabilecek kentsel tasarım rehberleri; sosyo-ekonomik ve mekânsal açıdan bütüncül bir kentsel canlanma sürecini yönetecek ilkesel yaklaşımın geliştirilmesini de sağlayabilecek niteliktedir. 

Kentsel ölçekte değişim eylemi, tek başına yerel yönetimin faaliyetlerinin ötesinde, farklı aktörlerin kolektif hareketlerinin bütünüyle oluşur. Bu bağlamda çağdaş kentin değişimi, bir mekânsal tasarım sorunundan ziyade bir örgütlenme sorunudur. O halde “eylem planlaması”, bir inşaat projesi değil, çok aktörlü bir sürecin planlamasını kapsamak zorundadır. Kentsel tasarım rehberleri tam da bu noktada kaynak ve araç oluşturma potansiyeli taşır.

Kentsel tasarım rehberleri, sadece kaldırım ve cephe kompozisyonu, yönlendirme sistemleri, kent peyzajı gibi sınırlı tematik çerçevelerde standartlar oluşturmaz. Bir tasarım rehberi; kentler nasıl daha sağlıklı, güvenli, erişilebilir ve katılımcı olabilir sorularına da yanıt arayabileceğimiz araçtır. Tasarım rehberleri, kent rejimini oluşturan farklı aktörlerin kent yaşamına yapıcı katkı sağlayabileceği; kendisini iç dinamikleriyle koruyabilen bir kentin yazılı mutabakat belgeleri olarak da değerlendirilebilir.

Bir Örnek: Dumlupınar Kentsel Tasarım Rehberi

Koruma alanları için hazırlanan kentsel tasarım rehberlerinin sayısı her geçen gün artıyor. Balıkesir’in geleneksel merkezinde bulunan Dumlupınar Mahallesi için Balıkesir Büyükşehir Belediyesi, Urban.koop Kent Çalışmaları Kooperatifi ve Tasarım Rehberleri Derneği işbirliğiyle hazırlanan Dumlupınar Kentsel Tasarım Rehberi* son dönemin en kapsamlı çalışmalarına örnektir. 

Dumlupınar, bünyesinde Balıkesir’in kent kimliğini şekillendiren ana odakları ve tarihi dokuyu, ayrıca önemli ticaret alanlarını ve karakteristik konut dokusunu barındırıyor. Ancak bununla birlikte, alanın korunması ve kentsel değişime adaptasyonu amacıyla Balıkesir Büyükşehir Belediyesi tarafından tasarım ilkelerinin hazırlanması gündeme getirildiğinde, miras aldığı karakteristik değerleri kaybetme riski ile karşı karşıyaydı. Bu noktada mahalle dokusunun korunması ile estetik ve nitelik kaybına neden olan bozulmaların giderilmesine yönelik ilke kararlarının alınması ve eylem araçlarının belirlenmesi hedeflendi. Korunan ve daha iyi tasarlanmış bir kentsel çevre için Balıkesir Büyükşehir Belediyesi İmar ve Şehircilik Daire Başkanlığı Tarihi Kültürel Miras Şube Müdürlüğü tarafından kentsel tasarım rehberinin hazırlanmasına karar verildi. 

Dumlupınar Mahallesinin Balıkesir bütünündeki yeri göz önüne alındığında, bu alanın yaşatılarak korunmasının, kentin dengeli ve sürdürülebilir gelişimi için önem taşıdığı görülür. Bu nedenle Dumlupınar’a önerilen kentsel müdahale yaklaşımları ile kent bütününün sosyal, ekonomik, kültürel ve mekânsal gelişimine katkı sunulması amaçlandı. Dumlupınar Mahallesi “odak kültür alanı”nda yerleşim geneliyle fiziksel bütünlüğü sağlayan, miras ögelerini gözeten, doğal çevreyle uyumlu, mekân kalitesi ve kamusal canlılığı yüksek, kapsayıcı ve sürdürülebilir tasarım standartlarının öncülüğünde bir kentsel çevre yaratma vizyonundan hareketle oluşturuldu. 

Geniş bir yelpazeye yayılan rehberde;

• Kamusal mekânların kullanımı

• Kentsel peyzajla ilgili olarak yeşil alanların, doğal çevrenin ve yerel biyoçeşitliliğin tanımlanması

• Mahalle çevresinde sürdürülen tasarım ve iyileştirme projelerinin birbirine bağlanması

• Yaya hareketliliği ve mikromobiliteye dönük yenilikçi uygulamalar

• Eski yapılarla yeni yapıların uyumu

• Ticari faaliyetleri destekleyecek mekânsal tasarım standartları

• Yaşam kalitesini yükseltecek etkinlik senaryoları ile mekânsal yansımaları

gibi başlıklar ele alındı.

Nasıl Bir Dumlupınar?

Rehberin ilk bölümü mekânsal bir gelişim çerçevesi çizmeyi amaçlıyor. Kavramsal çerçevesi, müdahale stratejileri, mekânı ele alış yaklaşımı bu bölümde tartışılırken, farklı aktörlerin üzerinde çalışabileceği bir altlık oluşturuluyor; çalışma alanına ilişkin tartışılabilecek kavramlar biraraya getiriliyor. “Nasıl bir Dumlupınar?” sorusuna yanıt arayan mekânsal gelişim çerçevesi, Dumlupınar’a dair müdahalelerin kimin için, nasıl bir kent dokusu elde etmek üzere ve neden yapıldığını ortaya koymayı hedefliyor. 

Mevcut durum; kentsel gelişim, merkezi işlevler, ulaşım ağları, yeşil alanlar kurgusu, kentsel kimlik ve kamusal mekân kurgusu ana başlıkları altında ele alındı, sorun ve fırsatların sentezi derlendi. Kentsel alanlar konu olduğunda çalışma alanının sınırları bütüncül öneriler geliştirmek için yeterli değildir; bölge ve kent ölçeğindeki gelişimler mahalleyi doğrudan etkiler. Bu nedenle alana yönelik stratejik hedeflerin geliştirilmesi sürecinde mahalle sınırlarının ötesindeki gelişmeler de dikkate alındı.

Rehberin ikinci bölümü, mekânsal gelişim çerçevesinde ortaya konulan ilkelere hangi tasarım prensip ve uygulamaların takip edilmesiyle ulaşılabileceğini tartışıyor. İlçe bütününde farklı özellikler taşıyan karakter alanlar, doğaldır ki rehbere de yansıdı. İçeriği bu farklı özelliklere göre şekillendirilen kentsel tasarım rehberinde tanımlanan müdahale ilkeleri, tasarım hedefleri ve standartları/kuralları ise şu hedeflerle hazırlandı:

• Yaşanan mekânsal sorunlara çözüm bulmak,

• Yerel kimliği ve karakter yapısını koruyarak kamusal canlılığı arttırmak,

• Önerilen kentsel müdahale yaklaşımlarıyla kent bütününde alanın sosyal, ekonomik, kültürel ve mekânsal gelişimine katkı sunmak.

Rehber, proje geliştirme aşamasında yerel yönetim birimleri ve tasarımcılar açısından nelere dikkat edilmesi gerektiğine odaklanıyor; uygulama, izleme ve güncelleme süreçlerine dair yönlendirmelere yer veriyor. Tam da bu nedenle tamamlayıcı tüm adımları bütünsel bir bakışla ele alıyor. 

Dumlupınar Kentsel Tasarım Rehberinin önemli bir özelliği de hazırlanma sürecinde kurulan işbirlikleri ve katılımcı süreç. Üniversite, sivil toplum ve yerel yönetim işbirliğinde oluşturulan rehber için sivil toplum odaklı katılımcı model uygulandı. Alanda yaşayanlar ve faaliyet gösteren sivil toplum örgütleriyle tartışılarak oluşturulan eylem planı ile, rehberin uygulanması sürecinde bu örgütlerin inisiyatif alabileceği eylem hedeflerinin ortaya konulması amaçlandı. 

Kentsel tasarım projelerinden farklı olarak, kentsel tasarım rehberlerinin uygulaması çok aktörlü bir sürecin, uzun vadede yönetilmesini gerektirir. Sürecin yürütülmesinde de alanda bulunan sivil toplumun yapıcı katkısı büyük önem taşır. Bu nedenle rehberin uygulama sürecine dair aşağıdan yukarı bir eylem planlaması kurgulandı. Odak grup toplantıları ve yüz yüze görüşmelerle, aşağıdan yukarı eylemi uygulayabilecek sivil toplumun planlama aşamasında yer alması hedeflendi.

*Dumlupınar Kentsel Tasarım Rehberine, Balıkesir Büyükşehir Belediyesi internet sitesinden erişilebilir.