Kültür, Müze Ve Hapishane
Yazan: Figen Tokgöz - ÇEKÜL Akademi, ÇEKÜL Kent Çalışmaları Arkeolog
Yerel Kimlik Dergisinin 77. sayısında yayımlanmıştır. (sayfa: 38-41)
Müzeler, modernleşme ve sosyalleşmenin göstergesi olarak zaman içinde çeşitli misyonlar edinip farklı hizmet türleri sunmaya başlamıştır. Tarih boyunca hapishanelerle yakın ilişki kuran müzeler birçok bağlamla değerlendirilmektedir. Örneğin, Michel Foucault'un iddia ettiği gibi modern hapishaneler, birer “ceza ve kontrol müzesi” olarak kabul edilebilir.
Hapishane müzeleri tarihsel, sosyal, kültürel öneme sahip yapılar olarak kendiliğinden mimari örnek teşkil etmesi ve aynı değerde nesneleri sergilemesiyle, standart müzelerle benzerlik gösterir. Uluslararası literatürde “karanlık turizm” (dark tourism) kategorisinde değerlendirilen hapishane müzeleri, müzecilik alanındaki çeşitliliğin bir parçası olarak dikkate değerdir.
Hapishane veya ceza turizmi, geçmişten günümüze uzanan bir olgu olmasına rağmen gelişim süreçlerine ilişkin az bilgi bulunmaktadır. Hapishane müzeleri araştırmalarının genel olarak miras, müze veya turizm çalışmalarıyla ilgili literatürde değerlendirildiği görülmektedir. Robben Adası, Alcatraz, Doğu Eyalet Hapishanesi gibi tanınmış hapishane müzelerinde yapılan vaka çalışmalarıyla birlikte bu alanlara ilgi artmıştır. Yapılan çalışmalardan bazıları “hapishane gösterisi”, “hapishane röntgenciliği” kavramları üzerine olmuştur. Bazı uzmanlar hapishane müzelerine gelen ziyaretçilerin çoğunlukla, konuyla ilgili uygun eleştirel etkileşimden yoksun olduğunu savunurken diğerleri ise farklı etkileşim düzeylerine bakmıştır. İnsanların hapishane müzeleri veya hapishanelerle nasıl etkileşime girdiğini, bu alanların toplum üzerindeki etkilerini, insanların bu alanlarla ilişkili duygu ve düşünceleri üzerine çalışmıştır. 1850'lerde Avustralya'da SUCCESS adlı bir hapis gemisi sergisiyle başlayan ceza tarihi temalı bu müzeler, zamanla ilgi çekici mekânlara dönüşmüştür. Eski hapishaneler yeniden işlevlendirilerek, müze olarak kullanılmaya başlamıştır.
İşlevlendirilen müzeler ise içerik, sunum ve pazarlama açısından farklılık gösterir. Eğlence ve eğitim odaklı olmak üzere farklı amaçlarla kurulan hapishane müzeleri “karanlık” deneyimleri ifade ederken, bu alanlar arasında bir denge kurmaya da çalışır. Ziyaretçilerin kiminle özdeşleşmeye teşvik edildiği bu bağlamda önemli bir sorundur; bazı müzeler mahkûmların durumuna empati uyandırmayı amaçlarken, bazı müzeler mahkûmları “tehlikeli” olarak tanımlamayı hedefler. Bugün dünya genelinde 100'den fazla hapishane müzesi bulunmaktadır. Bazı bölge ve şehirlerde ise en büyük cazibe merkezlerinden biri olarak ziyaret edilmektedir. Hapishane müzeleri daha ticari ve turistik hâle gelirken deneyimler gerçeklikten uzaklaşabilir ve geçmişin dehşeti romantize edilebilir.
Tarihi hapishane müzeleri, yeni müzecilik yaklaşımlarının bir parçası olarak ele alınırken hem geçmişi yorumlama hem de çağdaş toplumsal sorunlara müdahale etme potansiyeline sahiptir. Bu müzelerin, hapishane deneyimlerini ve kitle hapsedilmesinin çağdaş gerçeklerini ele almasını şart koşan toplumsal sorumlulukları bulunmaktadır. Ancak etkinliklerini artırmak ve meşruiyetlerini güçlendirmek için bazı önemli adımların atılması gerekmektedir. Hapishane müzeleri, toplumsal adalet ve insan hakları gibi konularda farkındalık yaratmayı, ceza sisteminin reformunu teşvik etmeyi amaçlayan işbirlikçi çabalara ev sahipliği yapma potansiyeline de sahiptir.
Hapishane müzeleri kapsamında değerlendirilebilecek alanlar içinde akla ilk gelen soykırım kamplarıdır. Ancak bu alanların hapishane müzeleri olup olmadıkları (tamamıyla suçsuz insanların infaz edilmesi nedeniyle) konusu sorunlu bir durumdur. Alcatraz Hapishanesi (ABD, San Fransisco) büyük kaçış öyküleri ve acılı hatıralarıyla pek çok romana, filmlere konu olmuştur. Dünyaca tanınmış bir hapishane müzesi olan Alcatraz, 1972 yılında açılmıştır ve her yıl yaklaşık 1,5 milyon ziyaretçiyi ağırlamaktadır. Son 20 yıldır Alcatraz'ı “hapsetme” yerine “özgürlük” kavramı etrafında pazarlamak için güçlü girişimlerde bulunulmasına rağmen turistlerin hapishaneye dair yorumu temel olarak medyadaki tasvirlerden etkilenmektedir. Ziyaretçiler, ceza tarihinin gerçekleriyle rahatsız edici yüzleşmelerden ziyade, Hollywood filmleri aracılığıyla efsaneleşen kötü şöhretli mahkûmların hayatlarının geçtiği yeri görmek için buraya gelmektedir.
Diğer bir ünlü hapishane müzesi örneği Robben Adasındadır. Nelson Mandela gibi simgeleşmiş isimlerin de siyasi olarak mahkûm edildiği yer, ırkçı Apartheid yönetimine karşı verilen mücadeleden sonra 1997'de müzeye dönüştürülmüştür. Baskıcı bir rejime rağmen “insan ruhunun” kazandığı zaferin sembolü ve umudu olarak tanıtılan müze, bu açıdan önemlidir.
Türkiye’de hapishane müzeleri içinde Sinop Cezaevi ve Ankara Ulucanlar Cezaevi dikkat çekmektedir.
Sinop Cezaevi Müzesi 19’uncu yüzyılda Sinop İç Kale içinde yapılmıştır. Evliya Çelebi tarafından zindanları “korkutucu” diye nitelenen hapishane, denizle iç içe konumu nedeniyle "Anadolu'nun Alcatrazı" olarak adlandırılmıştır. Siyasi suçlu bulunan Sabahattin Ali, Refik Halit Karay gibi Türk Edebiyatının önemli kişilerinin kaldığı hapishane, 1996'da kapatılarak Kültür ve Turizm Bakanlığına devredilmiş; 2000 yılından itibaren ziyarete açılmıştır. Hafıza mekânı olma özelliğini mekânsal olarak da koruyan Sinop Cezaevi, bugün Sinop’ta en çok ziyaret edilen yerlerden biridir.
Ankara’da 1925 yılında açılan Ulucanlar Cezaevi Müzesi, 2006 yılında kapatılmıştır. Altındağ Belediyesine bağlı olarak 2011 yılında açılan müzeyi, açıldığı tarihten bugüne 1 milyon kişi ziyaret etmiştir. Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından “Ankara’da en çok gezilen özel müzeler” statüsünü almıştır. İçerik ve sunum bağlamında; sanatçılardan gazetecilere, siyasetçilere ve aktivistlere kadar geniş bir yelpazede yer alan siyasi mahkûmları anma müzesi olarak tasarlanmıştır. Müzede işkence, kötü muamele, idam gibi geçmişteki hapishane uygulamalarına odaklanılmıştır. “Bir daha o dönemler yaşanmasın, unutturmak için değil, umut edebilmek için” temasıyla açılmıştır.
Tüm dünyada olduğu gibi Türkiye’de de hapishane müzelerinin sayısı artmakta, bu durum karanlık turizm açısında olumlu değerlendirilebileceği kadar mekân hafızası açısından bazı olumsuz sonuçlar doğurma tehlikesi yaratmaktadır. Hapishane müzeleri, ceza sistemini anlamak ve çağdaş toplumsal sorunlarla yüzleşmek için önemli birer araç olabilir. Ancak, bu müzelerin daha etkili ve kapsayıcı olmasını sağlayacak çalışmalar devam etmelidir.
Kaynakça
Aslan, S. (2015). Prıson Tourısm As A Form Of Dark Tourısm, The Journal of International Social Research, Cilt: 8 Sayı: 40, 600-608. DOI:10.17719/jisr.20154013942
Australian National Maritime Museum, Prison hulk, SUCCESS, 103 years old, https://collections.sea.museum/objects/29949/prison-hulk-success-103-years-old;jsessionid=838EE8B0D71D8834598F35741F124335 Erişim tarihi: 16.05.2024
Barton, A., Brown, A. (2012). Dark Tourism and the Modern Prison, Prison Service Journal, No:199, 44-49.
Barton, A., Brown, A. (2015). Show Me The Prison! The Development of Prison Tourism in the UK, Crime Media Culture An International Journal 11(3), 237-258. DOI:10.1177/1741659015592455.
Bond, D., Luke, J., Berger, D., Snyder, S. (2022). Changing The Narrative Of Incarceration: Ethical Interpretation Of Prison Museums, Museology Graduate Program, Museumsforward.
Buntman, F.L. (2003). Robben Island And Prisoner Resistance To Apartheid, Cambridge University Press.
Çelik, A. (2017). Hüzün Turizmi Üzerine Bir Derleme, Türk Turizm Araştırmaları Dergisi, Cilt.1, Sayı.3, 41-55. DOI: 10.26677/tutad.2017.13
Doğancılı, O.S. (2019). Dark Tourism and its Examples in the World, Current Issues in Tourism and Hospitality Management, (Eds.İ.Yazıcıoğlu, Ö. Yayla, A.Solunoğlu),43-56.
Kırıcı Tekeli, E., Tekeli, M., Bozkurt, İ. (2020). Hüzün Turizmi Kapsamında Tarihi Sinop Cezaevi’nin Ziyaretçi Bakış Açısıyla Değerlendirilmesi: Nitel Bir Araştırma, Internatıonal West Asıa Congress Of Tourısm (Iwact’20) The Book Of Proceedıngs, 261-281.
Lennon, J. (2017). 'Dark Tourism', Oxford Research Encyclopedia of Criminology and Criminal Justice, doi.org/10.1093/acrefore/9780190264079.013.212
Oleson, J.C. (2017). Mapping the Labyrinth: Preliminary Thoughts on the Definition of “Prison Museum”, The Palgrave Handbook of Prison Tourism 111-129. DOI:10.1057/978-1-137-56135-0_6
Ross, J.I., (2017). Why and How Prison Museums/Tourism Contribute to the Normalization of the Carceral/Shadow Carceral State: The Primacy of Economic Realities, The Palgrave Handbook of Prison Tourism, 947-963.
Sevcenko, L., (2016). Prison Public Memory in the Era of Mass Incarceration, American Quarterly, Volume 68, Number 3, 823-834 https://doi.org/10.1353/aq.2016.0066
Seymour, B. (2012). Robben Island Histories, İdentities And Futures The Past, Present And Future Meaning Of Place, The University of Sydney, 1-28.
Stone, P.R. (2006). A Dark Tourism Spectrum: Towards A Typology Of Death And Macabre Related Tourist Sites, Attractions And Exhibitions, TOURISM: An Interdisciplinary International Journal, Vol. 54, No. 2, 145-160.
Strange, C., Kempa, M. (2003). Shades Of Dark Tourısm Alcatraz And Robben Island, Sociology, History, Annals Of Tourism Research, 386-405.
Tarihi Cezaevi, https://muze.gov.tr/muze-detay?DistId=MRK&SectionId=SCE01 Erişim tarihi: 16.05.2024
Tewell, M.C (2018). Historic Prison Museums And The Promise Of The “New Museology”, Theory and Practice: The Emerging Museum Professionals Journal, Vol. 1.
Ulucanlar Cezaevi Müzesi web sitesi https://www.ulucanlarcezaevimuzesi.com.tr/tarihce/ Erişim tarihi: 16.05.2024
Uğur-Çınar, Altınok, B.U. (2021). Collective Memory And The Populist Cause: The Ulucanlar Prison Museum in Turkey, Memory Studies 14 (5), 1106-1126.
Uğurlu, K. (2015). Utanç Müzeleri ve Turizm, 16. Ulusal Turizm Kongresi Bildiriler Kitabı, Çanakkale, 1653-1670.
