Abidin Paşa’nın Köşkü Artık Bir Müze
Yazan: Can Hergül - Abidin Paşa Köşkü Millî Mücadele Müzesi Yöneticisi, Tarihçi
Yerel Kimlik Dergisinin 77. sayısında yayımlanmıştır. (sayfa: 18-23)
Çankaya Belediyesi, 19’uncu yüzyıl Osmanlı bürokrasisinin en renkli figürlerinden biri olan, Mamak’taki Abidin Paşa semtine de ismini veren Ankara Valisi Abidin Paşa’nın yaptırdığı tarihi köşkü “Abidin Paşa Köşkü Millî Mücadele Müzesi” olarak işlevlendirdi. Müze 20 Ocak 2024 tarihinde ziyarete açıldı.
Günümüzde Çankaya’nın Ertuğrulgazi Mahallesi sınırlarında kalan köşkün önemi, elbette yalnızca Abidin Paşa’nın konutu olmasından kaynaklanmıyor. Köşk aynı zamanda Millî Mücadelenin genç subaylarını yetiştiren Sınıf-ı Muhtelife Zabit Namzetleri Talimgâhı ve daha sonra Harp Okuluna ev sahipliği yapması açısından da Ankara tarihinde hayli önemli bir yapı. Bu yazıda öncelikle Abidin Paşa’yı tanıyacak; sonrasında köşkün tarihçesi ve Millî Mücadeledeki yerini anlayacak; son olarak Çankaya Belediyesi tarafından ortaya koyulan değerli vizyon sayesinde, köşkün satın alınışından müze olarak işlevlendirilmesine giden süreç hakkında bilgi edinerek müzenin bölümlerini tanıyacaksınız.
Abidin Paşa’nın öyküsü
Abidin Paşa 1843 yılında, Yanya Eyaletine bağlı Preveze şehrinde dünyaya gelmiştir. Arnavutluk’un ileri gelen ailelerinden birinin ferdi olan Ahmet Dino ile Saliha Hanım’ın oğludur. Erken yaştan itibaren cami hocası Osman Efendi’den Arapça ve Farsça; Komonos Efendi’den Homeros okuyacak derecede Yunanca; ileriki dönemlerde ise Mösyö Kaftaloğlu’ndan Fransızca dersleri almıştır.[1] Kendini politika, hukuk, felsefe ve ekonomi alanlarında geliştirecek okumalar yapmış, bazı can alıcı meseleler hakkında düşünmüş, yazılar kaleme almıştır. Öyle ki gençliğinde Osmanlı borçları ve borsası üzerine yazdığı yazılar ileride, henüz 31 yaşındayken kitap olarak basılmıştır.[2]
Abidin Paşa devlet bürokrasisinde yükselerek yol aldığı mesleki yolculuğunda mutasarrıflık, kaymakamlık, valilik ve kısa bir dönem (Haziran-Eylül 1880) hariciye nazırlığı, dışişleri bakanlığı gibi çeşitli devlet görevlerini yerine getirmiştir. 1886 yılında ise Sivas valiliği sırasında, becayiş yoluyla Ankara valiliğine atanmıştır.
Dönemin Ankara’sının en can alıcı problemi olan su ihtiyacının karşılanması; dahası ulaşımının düzenlenmesi, eğitim ve kültür hayatının canlanması için önemli işler yapmıştır. Elmadağ’dan ve Kayaş’a bağlı Hanımpınarı mevkisinden Ankara merkezine su getirilmiş, yeni çeşmeler ve tarımsal sulama altyapısı da kurulmuştur. İstasyon binasının ve Ankara’dan Polatlı’ya varan demiryolunun inşası Abidin Paşa döneminde tamamlanmıştır. Darü’l-Muâllimin’in binası, erkek ve kız çocukları için idadiler, rüştiyeler (erkek idadilerinden biri bugünkü Ankara Atatürk Lisesidir) faaliyete geçmiş; Ankara’ya 1871’de gelen matbaa geliştirilmiş, kullanımı yaygınlaşmıştır.
Abidin Paşa Ankara valiliği görevine devam ederken 1886-1894 arasında, Ankara’nın bugün bile temiz hava solunabilecek tepelerinden birine yapılan bu köşk geç 19’uncu yüzyıl Osmanlı yapısıdır. Zemin katı yığma taştan, birinci katı ise ahşap karkas arası taş dolgu ve üzeri sıvalı şekilde inşa ettirilmiştir.
Zabit namzetleri talimgâhı ve harbiye
Abidin Paşa’nın 1906 yılında vefat etmesinin ardından köşk 1912 yılında Jandarma Karakol Kumandanları Mektebi olarak kullanılmıştır. Artık askeri personel eğitimi için işlevlendirilen köşkün etrafına, günümüze ulaşmamış yapılar bu dönemde eklenmiştir. Birinci Dünya Savaşı sonrasında İstanbul’un 16 Mart 1920’deki ikinci işgaliyle askeri lise ve harp okulu düzeyinde eğitim gören genç subay adayları, okullarını bırakarak Ankara’ya gelmişti. Ankara’ya yeni gelen ve sayıları giderek artan genç Harbiyeliler şimdiki Cebeci Hastanesinde kendilerine ayrılan bir bölümde kalırken, daha sonra Mustafa Kemal Paşa’nın talimatıyla Abidin Paşa Köşküne taşındılar. 1 Temmuz 1920’de yapılan törenle, Türk ordusunun genç subaylarının yetiştirilmesi ve orduya kazandırılması için “Sınıf-ı Muhtelife Zabit Namzetleri Talimgâhı” kurulmuş ve Abidin Paşa Köşkünde eğitimlere başlanmıştır. Talimgâhın açılış törenine ve ilk diploma törenine Mustafa Kemal Paşa bizzat katılmıştır. Talimgâh’tan mezun olan genç subayların büyük bir bölümü, Kurtuluş Harbinin kilidi olan Sakarya Meydan Muharebesinde ve daha sonra Büyük Taarruzda büyük fedakârlıklar göstererek şehit veya gazi oldular.
Sınıf-ı Muhtelife Zabit Namzetleri Talimgâhı, Büyük Zaferden sonra Harp Okuluna dönüştürülmüştür. 1 Nisan 1923’te Abidin Paşa Köşkünde bu kez Harp Okulu ismiyle başlayan eğitim-öğretim dönemi, Eylül 1923’te okulun İstanbul’a taşınmasına kadar devam etmiştir. Arşiv belgelerinden, Abidin Paşa Köşkünün 1933 yılında hâlâ orduya ait olduğu anlaşılmaktadır.
Müzeye giden süreç
Abidin Paşa Köşkü ilk olarak eski Çankaya Belediyesi başkanlarından Doğan Taşdelen’in (görev süresi 1989-1999) girişimleriyle, korunması gereken kültür mirası olarak tescil ettirilmiş; sonrasında 1994 yılında resmi olarak Makine ve Kimya Endüstrisi A.Ş.’den satın alınmıştır. Kullanım hakkı Çankaya Belediyesi tarafından Ankara Kulübü Derneğine devredilen köşk, 2022 yılına kadar dernek ve kültür merkezi olarak kullanılmıştır. 2022 yılında Çankaya Belediyesi tarafından Millî Mücadele Müzesine dönüştürülmek üzere yeniden devralınan köşkte, 2023 yılında başkan Alper Taşdelen’in girişimleri sonucunda restorasyon ve müze kurulum çalışmalarına başlanmıştır. Abidin Paşa Köşkünün tarihsel süreçteki yolculuğu, Çankaya Belediyesi Abidin Paşa Köşkü Millî Mücadele Müzesi olarak işlevlendirilmesiyle taçlandırılmıştır. Ankara’yı mamur bir şehir yapma yolunda önemli çalışmaları olan Abidin Paşa’nın ve ülkemizin bağımsızlığı için mücadele eden genç Harbiyelilerin anıldığı müze, şu anda yerli-yabancı her yaştan ziyaretçiye yeni nesil müzecilik deneyimi sunmaktadır.
Müze girişinde ziyaretçileri ilk olarak Abidin Paşa odası, İnteraktif Çocuk Oyun Alanı, Atatürk ile Fotoğraf Anı Odası ve Millî Mücadele Yıllarında Basın Odası karşılamaktadır. Abidin Paşa Odasında köşkü ilk inşa ettiren ve yapıya ismini veren Abidin Paşa’nın, profesyonel oyuncular tarafından canlandırılan karakteriyle birlikte dönemin Ankara’sını anlatıldığı interaktif duvar, Abidin Paşa’nın uzmanlar tarafından özel olarak hazırlanmış dönem üniformasının sergilendiği bir vitrin yer almaktadır. Cumhuriyet’in yetiştirdiği, Çağdaş Türk Sanatının aydın temsilcilerinden olan torunu Abidin Dino’nun yer aldığı aile fotoğrafları da bu odada sergilenmektedir. Odadaki interaktif masa uygulamasında dönemin Ankara’sına ait fotoğraflar, Abidin Paşa’nın entelektüel yönünü yansıtan Tercüme ve Şerh-i Mesnevinin orijinal bir nüshası da bu alanda bulunmaktadır.
Millî Mücadele sırasında Hâkimiyet-i Milliye ve İrade-yi Milliye gibi ulusal mücadeleyi destekleyen gazetelerin haberlerine ek olarak Akbaba, Ayna, Deccal, Güleryüz, İleri, Karagöz gibi dergilerin bulunduğu geniş bir yelpazeden oluşan karikatür seçkilerine müzede yer verilmiştir. Atatürk ile Fotoğraf Anı Odasında ise ziyaretçiler Atatürk ile fotoğraf çektirerek elektronik posta yoluyla kendilerine veya sevdiklerine fotoğraflarını iletebilmektedirler.
Deneyimleyerek öğrenme fırsatı veren çocuk odasında Millî Mücadelenin ve Cumhuriyet tarihinin dönüm noktaları interaktif duvar teknolojisiyle anlatılmaktadır. Ayrıca çocukların hayal dünyasıyla şekillenecek Türkiye haritasındaki boyamalarla çizimler, üç boyutlu hareketli animasyonlara dönüşerek benzersiz bir deneyim sunmaktadır.
Müze üst katı ise İşgaller ve Kurtuluş Bölümü olarak adlandırılmıştır. Bu bölümde toplam altı odada ve bir ana koridorda Millî Mücadelenin örgütleniş, işgaller, savaşlar, kurtuluş süreçleri teknolojik içeriklerin yanı sıra gerçek dönem eserleriyle ziyaretçilere aktarılmaktadır. Aynı zamanda, Millî Mücadelenin genç kahramanları Harbiyeliler ve Millî Mücadelenin sivil-asker tüm kahramanları bu bölümde anılmıştır. Ziyaretçilere Mustafa Kemal Atatürk’ün canlı olarak izlendiği hissini veren hologram odası ve cephedeki askerleri daha iyi anlamaya olanak sağlayan Cephede Savaş odası yine üst katta yer almaktadır.
Çankaya Belediyesi tarafından Cumhuriyetimizin 100’üncü yılına en anlamlı armağanlardan biri olarak tasarlanan Abidin Paşa Köşkü Millî Mücadele Müzesi, bundan sonraki süreçte kentin en önemli yaşayan kültür duraklarından biri olmayı ve geniş açık alan kapasitesiyle önemli kültür-sanat etkinliklerine ev sahipliği yapmayı hedefliyor.
[1] İĞDİ, Özlem GÜLENÇ. (2013). ABİDİN PAŞA’NIN ANKARA VALİLİĞİ. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 53(2), 227-228.
[2] Aslı “Konsolidenin Hava Oyunlarıyla Sair Muamelat Hakkında Müstakrazat-ı Maliyyeye Dair Risaledir” olan eser “Abidin Paşa Hava Oyunları Osmanlı Borsasında Finansal İşlemler” adı ile Celali Yılmaz tarafından 2011 yılında basılmıştır. Bknz. İğdi, s. 228.
