Keşifler Vadisi Koramaz

Prof. Dr. Osman Özsoy - ÇEKÜL Vakfı Kayseri Temsilcisi

Yerel Kimlik Dergisinin 62. sayısında yayımlanmıştır. (sayfa: 18-23)

Yerel yöneticilerimizin son zamanlardaki yüksek ivmeli, içten gayretlerinin altında iki temel gerekçe fark edilmekte: Altyapı ve temel hizmetlerin bir noktaya gelmesiyle yeni yeni kültür, sanat ve korumaya inanmayla gelişen, doyurucu bir kültür bilinci seviyesine ulaşılması; yeterli ve doğal ihraç değeri olmayan, yüksek teknoloji üretemeyen kentlerin kültür ve doğa envanterine sahip çıkmaları, ekonomik açıdan değerli düşünce ve uygulamaları.

Kayseri kent merkezi ve yakınlarında bulunan ve Melikgazi sınırları içindeki çoğu deprem kırığı vadileri korumak üzere belediye meclisine verilen dilekçenin değerlendirilmesi; korunup tanıtılmasına dönük olumlu görüş bildirmesiyle, 2015 yılında başladı her şey. Aralarında Avla Kanyonu, Soğanlı Vadisi, Kırlangıç Vadisi, Derevenk Vadisi, Ötedere Vadisi, Gesi Vadisi, Karadere Vadisi gibi vadilerin olduğu başlıktan Koramaz Vadisi seçilip, envanterinin çıkarılmasına karar verildi. Başlangıçta temel hedef, hem Vadi’nin envanterini çıkarmak hem bir çalışma metodu geliştirmek hem de başka kent ve ülkelerde benzer çalışma yapacaklara örnek olmaktı.

Envanter için sınır ve kategori belirlemeden somut ve somut olmayan kültürel miras ile doğanın tüm değerleri çalışıldı; sivil mimariden anıt ağaçlara, giyim kuşamdan pekmez yapımına, yeraltı şehrinden halı manilerine kadar geniş bir yelpaze. Bu çalışmada elde edilen veriler, varsa literatürdeki diğer çalışmalar ve buluntularla karşılaştırıldı. Şayet veriler ilk ve literatürde hiç rastlanmamış ise çoğu zaman yerel ve ulusal uzmanlara gidildi. Diğer taraftan, özellikle tescilli eserler listesine bakıldığında elimizdeki envanterin bu listeyi kimi başlık ve beldeler için inanılmaz derecede genişlettiğini ve ciddi eklemeler olduğunu görebiliriz. Çalışmanın başlangıcından günümüze, listede olmayan fakat tescile uygun formattaki her yapı, ilgili kurumlarla resmi başvuru yoluyla paylaşıldı ve dikkat çekildi.

Kentin başka bölgelerinde devam eden ya da başlayacak olan tüm çalışmaların Vadi ya da Vadi eksenli olarak düşünülmesi zaman ve insan kaynağını en verimli şekilde kullanmanın kilit noktası oldu. Bu sayede, kısa zamanda çok ve detaylı iş yapılmasının önü açıldı. Baştan sona, çalışmak veya katkı sağlamak isteyen kişi ve kurumların destekleri organize edilerek farklı iş birlikleri geliştirildi. Örneğin, Vadi’ye yakın bir bölge olan Barsama mevkisinde fosil çalışmaları için bir söylentiyle yola çıkılıp, derinleştirildi. Gelinen noktada Kayseri kent olarak bir doğa tarihi müzesi oluşturacak kadar nitelikli buluntu ve çalışmaya ulaştı. Diğer taraftan 2013 yılı sonuyla başlayan Kayseri Yeraltı Envanteri çalışması son iki yıl tamamen Vadi’ye yönlendirerek büyük resmin berraklaşması için gayret gösterildi. Bu projenin uluslararası katılımlı yaz çalışması 2018 yılında birçok ülkeden Vadi’ye gelerek çalışan yaklaşık 20 kişilik bir ekiple en zor ve eksik kısmı olan Dimitre (eski Turan) bölgesinin kaya oyma kiliseleri, yeraltı şehirleri ve livaslarını içeren yeraltı envanteri 10 gün gibi rekor bir sürede tamamlandı.

Yerel, ulusal ve uluslararası uzmanların görüş ve önerileri ile Tarihi Kentler Birliğinin çoğu toplantısında Anadolu’nun birçok kentinden verilen sevindirici ve bilimsel örnekler, yapılan uygulamalar dikkate alındığında Vadi’nin önemi daha da arttı. Dolaysıyla envanterin bu denli zenginliği, doğal olarak hedefi UNESCO olan bir fikri de doğurdu. UNESCO’nun anlamı, benzer yerlerin kendi içinde ve vadi ile kıyaslanması ve hangi özelliklerinden dolayı Geçici veya Kalıcı Listede yer almaları, süreçler, paydaşlar gibi önemli başlıklar yerelde konuşulmaya başlandı. Kalıcı listedeki bazı yerlerin özellikleri tek bir başlık altında toplanmış (bitki yetiştirme, kaya oyma yapılar, mimari yapılar vs.) olması ve Vadi’deki değerli ve bilimsel başlık sayısının çok fazla olması, daha fazla şaşkınlık fakat aynı zamanda sevinç yarattı.

Koramaz Vadisinin ABC’si

Mezkûr UNESCO hedefi için biraz dolaylı, çok fazla emek isteyen ama sonuçta etkili bir yolun tercih edilmesi, aslında bu sürecin kırılma noktasını oluşturdu: Sıfırdan herkese anlatmak. Bunun için yerel tarihçi, rehber, kolluk gücü ve muhtarlar başta olmak üzere toplantı ve söyleşiler düzenlendi. Katılımcıların verdiği tepkiler, eklemeler dikkate alınarak bir sonraki sunum daha da güçlendirildi. Bu konferanslar dizisi daha sonra üniversiteler, belediyeler, il müdürlükleri seviyesine çıkarıldı. Bazen bir kuruma farklı zaman ve katılımcılara dönük birden fazla konferans verildi. Bu arada özellikle Vadi’nin gerçek sahibi çocuklar da unutulmadı. Vadi içindeki tüm okullarda öğrenci ve öğretmenlerin yüksek katılımlarıyla tanıtım ve bilgilendirme toplantıları yapıldı. Konferanslarda sadece düz bir anlatım yerine yerinden ve kaynağından geçmişle ve arşivlerle karşılaştırmalı örnekler verildi, güncel problemler ve çözüm yolları derinlemesine irdelendi. Bazen doğrudan ilgililer bazen de katılımcılarla su(lama), definecilik, kaçak yapılaşma, kaçak ağaç kesimi, çevre kirliliği gibi başlıklar ve çözüm yolları tartışıldı. Problemi çözme ya da oluşumunu engellemede bölge halkının, özellikle de çocukların gücüne ve Vadi’nin sahiplenilme olgusuna önem verildi. Bu sayede bir bilinç seviyesinin katmanlaşması ve derinleşmesi için gayret gösterildi.

Farklı zamanlarda yürüyüş ve farkındalık için gönüllü temizlik aktiviteleri düzenlendi. Bu süreç doğal mecrasında devam ederken gerek yerel gerek ulusal basının ilgisi arttı. Bu denli kendiliğinden ve içten toplumsal bir hareket, ilginç gelişmeleri de beraberinde getirdi. Ağırnas’ta Koramaz Vadisi Müzesi kurulması için bir Vadi sakini tüm imkânlarını seferber etti; müze için gerekli tüm objeleri bağışlayarak öncü, örnek ve takdire şayan bir davranış sergiledi.   

Vadi için bir logo tasarlandı ve tescilletilmiş bu logo tüm sunum ve yazışmalarda kullanılmaya başlandı. www.koramazvadisi.com adıyla bir internet sitesi açılıp, bilgi girişleri yapıldı. Vadinin yeraltı yapılarının haritasına ek olarak yer üstü haritası ve rota çalışmaları da tamamlandı. 2019 yılı başına gelindiğinde Vadi için elimizde önemli ve çok detaylı bir dosya olduğunu fark ettik. Bakanlığın yönlendirmesiyle dosyayı ciddi şekilde seyreltmeye ve kısaltmaya gidilerek başvuru gerekçesini oluşturan başlık sayısını 3’e düşürdük.  

Şaşırtıcı Sonuçlarıyla Koramaz

Koramaz, doğu-batı doğrultusunda konumlanmış, yaklaşık 12 kilometre uzunluğunda bir vadidir. Tabanından Koramaz Çayı akar. Başlangıcı ile sonu arasında yaklaşık 400 metrelik bir kot farkı bulunur. Adıyla müsemma Koramaz Dağına yaslanmıştır. Yerleşim yerleri Büyük Bürüngüz ile başlayıp, sırasıyla İsgöbü (Subaşı), Küçük Bürüngüz, Ağırnas, Dimitre (eski Turan), Vekse ve Ispıdın (Bağpınar) ile devam eder. Bu 7 yerleşim yeri de Vadi’nin içinde yer aldığı gibi günlük yaşam da devam eder.

Yapılan çalışmalarda envantere 140 güvercinlik, 26 çeşme, 18 su kaynağı, 6 köprü ve 6 su değirmeni, 6 tümülüs, 9 cami ve 40 kilise, 100 sivil mimari yapı ve 21 yeraltı şehri kaydedildi. Yapılan yeni çalışmalarla sayılar yukarı doğru değişiyor. Bunların bazıları ilk ve keşiftir. Örneğin Büyük Bürüngüz’de keşfedilen Aymanlı Yeraltı Şehri 1273 metrelik ölçümü ve 32 kilit taşıyla mevcut gelinen noktaya kadar Türkiye’nin yatayda en büyük yeraltı şehridir. Geometrik yapıları, narteks alanları, nef, templon ve sunak mimarileri bazı kaya oyma kiliselerin inşa tarihlerini neredeyse miladi başlangıca yönlendirir ki bu, uzmanların ortak görüşüdür. Daha da ilginci, şimdiye kadar kuşluk ya da güvercinlik olarak bilinen, üzerine makaleler yazılıp kariyerler yapılan bazı yapıların columbarium mezarlar olması, otoriteleri de oldukça şaşırtmıştır.

Koramaz Vadisinden Vadi’ye

Kayseri’de hem sevgiden hem saygıdan çağların simge ismi Mimar Sinan’a sadece Sinan denir. Zaman içinde o denli bir özdeşleşme vardır ki Sinan sanki bir arkadaş ve günlük hayatın bir parçasıdır burada. İlginçtir ki başta kullanılan Koramaz Vadisi adı da yerini Vadi’ye terk etti. Bu, bir kentin bir kavramı içselleştirmesinin, kurumların konsalidasyonunun ve eşgüdümünün fevkalade göstergesidir. Bu nedenledir ki Vadi ile aynı gün geçici listeye alınan diğer adayların kiminin 50-60 yılda elde ettiği birikim, literatür katkısı, tanıtım, emek ve zaman kullanımı ile geldikleri noktaya Vadi birkaç yıl gibi bir çalışma neticesinde ulaştı, kent ve bölge halkı Vadi’yi içselleştirdi, günlük hayatının parçası haline getirdi, koruma ve tanıtma isteğini her platform ve ağızdan ifade etti. Dolaysıyla bu bilinç seviyesinin bir kentte bu derece açığa çıkması UNSECO Listesinde yer almaktan daha önemlidir. Ayrıca 2014 yılında Geçici Listeye alınan Kültepe-Kaniş-Karum yerleşimi ile Vadi’yi sadece aradaki bir yol ayırmakta. Dünyada birbirlerine bu kadar yakın olmasına karşın, benzer iki yerin de listede olduğu bir kent ve ülke örneği yok. Kayseri emeği, parayı, insan gücünü ve zamanı akıllıca kullanarak bu iki yerin tek bir başlık altında Kalıcı Listede yer alması için hummalı bir çalışma planı hazırlıyor.