Bellek Mekânlarının Afetlere Karşı Korunması

Yazan: Ayşen Kılıç Özarslantürk - ÇEKÜL Bilgi Belge Merkezi Koordinatörü

Yerel Kimlik Dergisinin 73. sayısında yayımlanmıştır. (sayfa: 32-37)

 

AFAD’ın hazırladığı Açıklamalı Afet Yönetimi Terimler Sözlüğüne göre deprem; “tektonik kuvvetlerin veya volkan faaliyetlerinin etkisiyle yer kabuğunun kırılması sonucunda ortaya çıkan enerjinin sismik dalgalar hâlinde yayılarak, geçtikleri ortamları ve yeryüzünü kuvvetle sarsması olayı” olarak tanımlanıyor. Yine AFAD’ın verilerine göre Türkiye’yi en fazla etkileyen doğal afet ne yazık ki deprem. Yapısal ve zeminsel bozuklukların doğurduğu sonuçların yanı sıra, yapısal olmayan elemanlara bağlı olan ciddi sorunlar da yaşanıyor. Bu sorun ve zararları en aza indirebilmek, kurum içi afet yönetimi veya acil durum planlarını gerekli kılıyor. Planlama sadece afet esnasında değil, sonrasında da hangi eylemin ne zaman ve kimler tarafından yapılacağı gibi konulara açıklık getirir; bina ve insan odaklı hazırlanır.

Brezilya Kraliyet Kütüphanesi, Rio de Janerio

Kent belleklerinin en önemli yapıları arasında müzeler ve kütüphaneler bulunur. Bu yazımızda, afet riskine karşı kütüphane yapılarının korunması ve bilginin dijitalleşmesine değineceğiz.

Kütüphanelerin Güvenliği

Okuma salonları, kitaplıklar, ofisler, depolar ve benzeri alanlar düşünüldüğünde bunların depremde yıkılmaları yapısal olmayan sorunlar teşkil eder. Dünyada da benzeri görülen depremlerde, yapısal sıkıntı yaşanmasa bile rafların ve kitapların uygun montelenmemesinden kaynaklanan iç yıkımlar oluştuğu ve bu yıkımların kütüphanelerin uzun süreli kullanımına engel olduğu görülmüştür. Buradan yola çıkan California Kütüphane Derneği, kütüphane rafları standardını geliştirmiştir.

Christchurch Merkez Kütüphanesi, Yeni Zelanda

Türkiye’nin de bir deprem bölgesi olduğu göz önüne alınarak kütüphane rafları duvarlara, zemine veya birbirlerine sabitlenmelidir. Binaların gün geçtikçe eskimesi de kütüphaneler için risk unsudur. Bu nedenle belli aralıklarla bina kontrolü yaptırılmalı ve teknik destekler sağlanmalıdır. 1973 yılında açılan Atatürk İl Halk Kütüphanesine 2015 yılında çürük raporu verilmiş, kütüphanenin yıkılması kararlaştırılmıştır. Ancak, Atatürk İlk Halk Kütüphanesi yıkımın ardından yeniden inşa edilmeyen olumsuz bir örnek olarak dikkat çeker. Kent belleği ve kullanıcı ihtiyaçları göz önünde bulundurularak, yeniden halka kazandırılması için yıkılan kütüphanelerin zaman kaybetmeden inşa edilmesi, arşivlerinin yeniden hizmete sunulması önemlidir.

Kamuya açık olan her kurumda olduğu gibi kütüphane binalarında da zemin, taşıyıcı-alt yapı sistemi, malzeme ve güvenlik tedbirleri önceliklidir. Her kütüphanenin derme sayısı ve materyal türü farklı olduğundan, kendi dinamiklerine uygun bir afet planı hazırlanmalı ve bu plana çalışanlar da dâhil edilerek gerekli eğitimler verilmelidir.

Kütüphane binaları afet sonrasında da faaliyetlerine devam etmek zorunda olan kurumlardır çünkü topluma direkt hizmet vermekle yükümlüdürler. Kütüphaneler bu gerçek göz önünde bulundurularak inşa edilmekle beraber; uygulama ve kullanım süreçlerinde de doğru adımlarla afete hazırlıklı olarak tasarlanmalıdır. Yapıların afet sigortası mutlaka olmalıdır.

Afet öncesi yapılacak önemli hazırlıklardan bir diğeri ise acil eylem planının hazırlanması ve kurum çalışanlarının plana hâkim olmasının sağlanmasıdır. Bina içinde çalışanların afet anında ne yapmaları gerektiği, acil çıkış kapılarının tespiti ve çıkıştan sonraki toplanma alanları belirlenmelidir. Detaylı bilgiler için kurumlara AFAD tarafından eğitimler (talep üzerine) verilmektedir. Bu eğitimleri almış olmak hem iş yerlerinde hem de evlerde afet karşısındaki tutumlarımıza olumlu yönde etki edecektir.

Güneydoğu Depremlerinde Yaşananlar

6 Şubat 2023 tarihinde Elbistan merkezli meydana gelen ve 11 ilimizi etkileyen şiddetli depremde, 4 kütüphanecimiz hayatını kaybetmiştir. En büyük hasarı alan ilimiz Hatay’ın merkezi Antakya ile Kırıkhan ilçesindeki tüm kütüphanelerde ağır hasar meydana geldi, bazıları tamamen yıkıldı. Hatay’da Cemil Meriç İl Halk Kütüphanesi, Edebiyat Müze Kütüphanesi, Kırıkhan Çocuk Kütüphanesi, N.Ulviye Civelek İlçe Halk Kütüphanesi tespit edilebilenler arasında. Ayrıca Gaziantep İslahiye Altınüzüm Halk Kütüphanesi de tamamen yıkılan yapılar arasında yer alıyor.

Victoria ve Albert Müzesindeki Londra Ulusal Sanat Kütüphanesi

Depremin ilk şokunun ardından, afetten en çok etkilenen çocuklar için gezici kütüphaneler hemen devreye girmiş, Kültür ve Turizm Bakanlığının “Yaraları Birlikte Sarıyoruz” projesiyle 11 ilde varlık göstermiştir. Gönderilen kitap yardımlarına ek olarak, gezici kütüphanelere “boyama setleri ve oyuncaklar” bölümleri de eklenmiştir.

Yeni Zelanda Örneği

2010 ve 2011 yılında Yeni Zelanda’da gerçekleşen 4 depremde ve ardından meydana gelen tsunamide, ülkenin en büyük kenti olan Christchurch’da ciddi yıkımlar gerçekleşmişti. Bu afetten sonra şehrin kültürel ve sosyal hayatını yeniden canlandırmak amacıyla ilk olarak merkez kütüphanenin yeniden yapılması işine girişildi. Öncelikli amaç, olası depremlere karşı asla yıkılmayacak bir bina inşa etmekti. Katı performans ilkelerine göre inşa edilen binanın deprem sırasında salınımı ve ardından orijinal pozisyona dönmesini sağlayan bir mekanizmayla, büyük bir deprem sırasında en az seviyede hasar alması hedeflendi. Deprem sonrasındaki yeniden inşa çalışmalarına Yeni Zelanda, Christchurch Merkez Kütüphanesini önemli bir örnek olarak gösterebiliriz. 

Muhafaza ve Koruma Strateji Programı

Dünya tarihinde kütüphane ve arşiv dermelerine en büyük zararı savaşlar ve yağmalar vermiştir. Bunları ise deprem ve sel felaketleri izler. Kütüphane malzemelerinin özellikle selüloz ağırlıklı olması, aşırı yağış veya sel gibi afetlere yönelik daha fazla önlem alınmasını gerektirir. Deprem de su baskınlarını tetiklemektedir. Ülkelerin afet risk yönetimi kapsamında, özellikle kütüphaneleri hedef alan ulusal veya uluslararası yapılanmalar bulunmaktadır. Bunların en bilineni IFLA (The International Federation of Library Associations)’dır. Kütüphane dermesini korumak ve işbirlikleri geliştirmek amacıyla 1984 yılında Nairobi’de Muhafaza ve Koruma Strateji Programı (PAC/Preservation and Conservation Strategic Programme) kurulmuştur. Buradaki amaç, kütüphane ve arşiv materyallerini her koşula karşı olabildiğince uzun vadede, az zararla erişilebilir kılmaktır.

Helsinki Oodi Kütüphanesi

Program; önerilen işbirlikleri sayesinde, kültürel miras öğelerini etkileyen acil durumlara karşı hazırlıklı olmayı, destek vermeye yönelik bilgi sahibi olmayı mümkün kılar. Muhafaza ve Koruma Strateji Programının ilk amacı afet sonrası yapılacaklara değil, afet öncesi hazırlıklara odaklanmaktır.

Kent Envanterlerinin ve Dijitalleşmenin Önemi

Afette kaybedilen kültürel mirasın tespit çalışmasında, kent envanterlerinin ne kadar önemli olduğunu bir kez daha gördük. Kültürel ve doğal mirası koruyabilmek için öncelikle kent envanterleri hazırlayarak bu mirası tespit etmek ve belgelemek gerekir. Kültürel varlıklarını belgeleyen kentler, kullanılabilir veri tabanı oluşturur ve koruma çalışmalarında bu envanterler yüksek derece öneme sahiptir.

Adıyaman, Kilis, Gaziantep ve Hatay Kent Envanterleri

Merkezî ve yerel yönetimler bu süreci uzmanlarla yürütür, kent envanterleri genellikle basılı olarak herkesin kullanımına açılır. ÇEKÜL Vakfı ve Tarihi Kentler Birliğinin geliştirdiği koruma politikalarının en önemli sonuçları arasında kent envanterlerinin hazırlanması, yayımlanması bulunur. 

Kent envanterlerinin önemini, yaşadığımız afetlerde bir kez daha anladık. ÇEKÜL Bilgi Belge Merkezi Türkiye'nin doğa, tarih, mimarlık ve kültür alanında uzmanlaşmış arşiv, kütüphane, araştırma, eğitim ve yayın birimidir; özellikle tarihi kentlerle ilgili, Türkiye’nin önde gelen başvuru merkezlerindendir. Yaklaşık 35 yıllık bir birikime sahip olan ÇEKÜL Bilgi Belge Merkezinin önemli arşiv başlıkları arasında kent envanterleri gelir. 

Depremden etkilenen kentlerimize ait kültür envanteri, fotoğraf, belge, yaşam kültürü kitapları gibi farklı başlıklardaki tüm belgeleri sizler için “katalog tarama” sistemimizden derleyerek bir kaynakça hâline getirdik. 11 ilimize ait bu kaynaklara ve daha fazla belgeye ulaşmak isteyen kişi ve kurumlar, Beyoğlu’ndaki ÇEKÜL Evinde bulunan Bilgi Belge Merkezimizi ziyaret edebilir.

ÇEKÜL Bilgi Belge Merkezinin Derlediği, Depremden Etkilenen 11 İlin Kaynakçası

Adana:55 kitap, 61 fotoğraf, 15 makale ve kültür envanteri

Adıyaman: 12 kitap, 5 fotoğraf, 1 makale

Diyarbakır: 125 kitap, 97 fotoğraf, 5 tez, 42 makale ve kültür envanteri

Elazığ: 132 kitap, 41 fotoğraf, 11 makale, 16 rapor ve kültür envanteri

Gaziantep: 128 kitap, 119 fotoğraf, 2 tez, 27 makale ve kültür envanteri

Hatay: 44 kitap, 85 görsel, 13 elektronik materyal

Hatay Kültür Envanteri Cilt I-II

Kahramanmaraş: 71 kitap, 35 fotoğraf, 16 makale ve kültür envanteri

Kilis: 53 kitap, 25 makale, 2 tez, 64 fotoğraf, 90 kartpostal ve kültür envanteri

Malatya: 119 kitap, 145 fotoğraf, 35 elektronik materyal ve kültür envanteri

Osmaniye: 25 kitap, 5 makale ve kültür envanteri

Şanlıurfa: 107 kitap, 22 makale, 1 tez ve 100 fotoğraf

 

Kaynakça

Küçükcan, B. (2008) Kütüphane Binaları: Deprem ve Diğer Afetlere Hazırlık. Bilgi ve Belge Arastirmalari Dergisi, vol. 1, n. 1, pp. 39-52.

Kaya, İ.S. (2022) Türkiye’de halk kütüphanelerinin afet yönetimi açısından yönetici görüşlerine göre değerlendirilmesi (yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Hacettepe Üniversitesi.

Fotoğraf notu: Londra'daki Holland House'daki kütüphane, Eylül 1940'ta Alman saldırısında büyük ölçüde yok edildi.