UNESCO Dünya Mirası Göreme'de 1. Derece Arkeolojik ve Doğal Sit Alanında Yol Yapılması
Yazan: Dr. Eşref Atabey - Jeoloji Yüksek Mühendisi / Tıbbi Jeoloji Uzmanı / Yazar
Herkese Bilim Teknoloji Platformunda 22.8.2022 tarihinde yayınlanmıştır.
Kapadokya Bölgesinde yer alan Nevşehir ilinin Göreme ve Ortahisar ilçeleri arasında, I. Derece Arkeolojik ve Doğal Sit Alanında alternatif yol yapımı devam etmektedir.
Yolun güzergâhı Göreme Açık Hava Müzesinin bulunduğu Zemi Vadisi ile Göreme merkezinin de yer aldığı İçeri Dere Vadisi arasındaki Adatepe Sırtı boyunca uzanmaktadır. Sırtın batısındaki İçeri Dere Vadisi peribacaları ve kaya oyma yapılarının bulunduğu alana 25 metre, Saklı Kiliseye 15 metre mesafededir. Yolun Göreme merkeze giriş yaptığı alanda da kaya oyma yapıları, kiliseler, manastırlar, peribacaları bulunmaktadır.
Alternatif yol çalışması bir ihtiyaçtan kaynaklanmayıp, yapılmasında bir zorunluluk bulunmamaktadır. Örneğin İç Anadolu’dan Akdeniz’e ulaşmak için, yüzlerce kilometre Toros Dağlarındaki özel bir vadiden yol geçirmek zorunlu olabilir. Ancak Göreme-Ortahisar arasında böyle bir zorunluluk yoktur. Ortahisar’ı Uçhisar üzerinden Göreme’ye bağlayan kara yolu çok kısadır ve ulaşıma uygundur. Ortahisar’ı Ürgüp-Avanos üzerinden Göreme’ye bağlayan kara yolu da ulaşıma uygundur.
Yolun açılma nedeninin, daha çok turizme yönelik ticari kaygılardan olduğu belirtilmektedir. Göreme-Ortahisar arası doğal gaz borusunun bu yoldan geçeceği de iddia edilmektedir. Yeni yolun doğusunda Göreme Açık Hava Müzesi ve batısında peribacalarının bulunduğu vadiler vardır. Bu yol açıldığında, güzergâhında her iki vadiyi gören seyir terasları, ticari mekânlar oluşturulacaktır. İleride imara açılma durumu da olasıdır.
1. Derece Arkeolojik ve Doğal Sit Alanında yeni yol yapımıyla ilgili basında yer alan haberler üzerine, Kapadokya Alan Başkanlığının 10.08.2022 tarihinde kamuoyuna yaptığı açıklamada; “Göreme Beldesini Ortahisar Beldesine bağlayan mevcut 2,8 kilometrelik yol; peribacaları, kaya oluşumları, tescilli kültür varlıkları ve kiliselerin önünden geçmektedir. Söz konusu yolu her gün yüzlerce ağır tonajlı araç yoğun bir şekilde kullanmakta ve arazi morfolojisi gereği kültür varlıklarına zarar vermektedir. Turizm sezonlarındaki yoğun araç kullanımları da göz önünde bulundurulduğunda, söz konusu yolun yakınındaki Tokalı Kilise, Kızlar Manastırı, Elmalı Kilise, Yılanlı Kilise ve Karanlık Kilisenin titreşim ve atmosferik gazlar sebebiyle zarar gördüğü bilinmektedir. Mevcut yolun sürdürülebilir olmadığı, doğal ve kültürel varlıkları olumsuz etkileyerek zarar verdiği ortaya çıkmış ve alternatif bir yol çalışması gerekliliği doğmuştur. Alternatif yol çalışmaları 2,2 kilometre uzunluğunda olup genişliği 5-7 metre arasında değişen kadastral yol hattındadır. Planlanan yol, kaya oluşumlarının uzağından geçmektedir ve Saklı Kiliseye 18 metre mesafededir. Güzergâh çalışmalarından sonra arkeolojik jeoradar çalışmaları yapılmış herhangi bir taşınmaz kültür ve tabiat varlığına rastlanmadığı tespit edilmiştir…’’ denilmektedir.
Yeni yol yapımıyla ilgili Kapadokya Alan Başkanlığının ileri sürdüğü gerekçelere bakıldığında, fizibilite çalışmalarında, bilimsel ve teknik araştırma sonuçlarını içeren bir rapora dayanmayan, ÇED raporu olmadan, sadece Alan Komisyonunun aldığı kararla yürürlüğe sokulduğu anlaşılmaktadır.
Ağır Tonajlı Araçlardan Kaynaklı Titreşim Gerekçesi
Mevcut yolda ağır tonajlı araçların yarattığı titreşimlerin kültür varlıklarına zarar verdiği iddia edilmektedir. Bu gerekçe, Nevşehir Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulunun 2011 yılında aldığı mevcut yolu kapatma kararında yer almıştır. Kapadokya Alan Başkanlığının ise günümüzde bu kararı uygulamaya soktuğu anlaşılmaktadır. Gerekli önlem alınmadığında alternatif yeni yol için de aynı tehlike geçerli olacaktır.
Mevcut yol parke taşı döşemedir. Sismik iletkenliği nedeniyle bu taşların asfalta göre titreşimleri arttıran özelliği bulunmaktadır. Mevcut yolda titreşimi sönümleyen pomza sergi malzemesi kullanılarak, üzeri asfalt kaplama yapıldığında titreşim sorunu çözülmüş olurdu; böylece yeni yola ihtiyaç kalmazdı. Yeni yolda, aynı yöntem uygulanmadığında da yine titreşim sorunu yaşanacaktır.
Diğer bir çözüm yolu ise şudur: Nasıl ki tünellerde, bazı yollarda ağır tonajlı ve tehlikeli madde taşıyan araçların girişi emniyet gereği kısıtlanmışsa ve bazı yollar kapatılmışsa, mevcut yol için de “ağır tonajlı araçlar giremez” uyarı metni hazırlanır ve böylece alternatif yolun yapılma gerekçesi ortadan kalkmış olurdu. Ağır tonajlı araçlar (tırlar ve kamyonlar) yolun eğimli, dar ve virajlı oluşu nedeniyle zaten mevcut yolu kullanamamaktadır. Mevcut yolu tur otobüsleri kullanmaktadır. Onlar da yakındaki Uçhisar güzergâhına yönlendirilebilir.
Atmosferik Gazların Etkisi
Gerekçe olarak, mevcut yolda, kiliselerin atmosferik gazlar nedeniyle zarar gördüğü belirtilmektedir. Bu gazların hangileri olduğu açıklanmamıştır. Araçların egzoz gazlarından söz ediliyor olmalıdır. Egzoz gazlarının etkisi iddia edildiği üzere eski yolda oluyorsa, Açık Hava Müzesi yakınındaki alternatif yolda da olacaktır ve zararı daha da büyüyecektir.
Egzoz Gazlarının Tarıma Zararı
Ortahisar ile Göreme’yi bağlayan alternatif yol güzergâhında üzüm bağları bulunmaktadır. Yeni yolun açılmasıyla bazı bahçe sahipleri seyir terası ve turistik mekânlar için tarımsal faaliyetten vazgeçebileceklerdir. Yoldan geçen araçlardan kaynaklı egzoz dumanı ve tozundan üzüm bağları kirlenecektir. Üzümlerde ağır metal kirliliği oluşacaktır.
Yol Güzergâhındaki Saklı Kilise
Kapadokya Alan Başkanlığı duyurusunda, yolun Saklı Kiliseye 18 metre mesafede olduğu belirtilmektedir. Krokilerden anlaşıldığı üzere, bu mesafe daha da kısadır ve kilisenin arka duvarı yeni yolun altında kalmaktadır. Ağır tonajlı araçların titreşiminden zarar göreceği aşikârdır.
5-7 metre genişliğinde olacağı belirtilen çift yönlü yolun, şu anda açılan bölümündeki genişliği 16 metre ölçülmüştür. Yolun peribacalarını ortadan kaldırmadan geçmesi olanaksız görünmektedir. Dolayısıyla yolun Göreme merkeze giriş bölümündeki peribacaları ortadan kaldırılacaktır.
Göreme yöresindeki kaya birimlerinin kolay işlenebilir volkanik tüf, tüfit ve ignimbrit türünde, olmasından dolayı, yaşamak için kolay mekân üretmeye uygundur. Vadi yamaçları, saklanmaya elverişli olduğu için çeşitli kültürlerin, devlet ve toplumların yaşadığı bir alan olmuştur. Saklı Kilise, yapılan yolun güzergâhı üzerinde bulunmaktadır.
Göreme Vadisinde farklı büyüklüklerde kilise ve şapelin yer aldığı, yemekhanesi ile kompleks hâlindeki manastırlar, bölgenin en geniş monastik oluşumlardan biri olarak değerlendirilmektedir [*].
Günümüzde Göreme Açık Hava Müzesi olarak adlandırılan ve birçok önemli dini yapıyı barındıran Yukarı Vadi dışında, Göreme kasabasının doğusundaki Aşağı Vadide de yine çok sayıda dini işlevi olan yapı yer almaktadır. Saklı Kilise, Göreme Açık Hava Müzesinin 500 metre batısındaki Aşağı Vadide yer alan kaya kütlesinin yamacında bulunmaktadır. Oluşumları genellikle 10. yüzyıla tarihlendirilen aşağı vadi kiliselerinin bulunduğu alanda konumlanan yemekhane mekânları, Saklı Kilisenin kuzeybatısında yer almaktadır [*].
Diğer gerekçelerden biri de yeni yol güzergâhının kadastral yol olduğudur. Kadastral denilen yol, vatandaşların yıllardan bu yana kullandığı tarlalara giden bağ yoludur. Alternatif yolun bölünmüş çift yol olduğu belirtilmektedir.
Duyuruda ifade edilen kaya oluşumlarından ne anlatılmak istendiği açık değildir. Yolun geçtiği zemin de jeolojik olarak oluşan volkanik tüf, ignimbrit ve volkan külü bir kaya birimidir. Bu jeolojik katmanda peribacaları oluşumları ve kaya oyma yapıları, kilise ve manastırlar bulunmaktadır.
Bahsedilen jeoradar çalışmalarının yolun geçtiği sırt boyunca yapıldığı, yolun kuzey ucunda ise yapılmadığı anlaşılmaktadır; yoksa yolun kuzey ucundaki jeoradar görüntülerinde kültür ve tabiat varlıkları olduğu kolaylıkla görülecektir.
Jeolojik ve Jeomorfolojik Açıdan Önemi
Kapadokya Göreme bölgesindeki peribacalarının bulunduğu yapılar milyonlarca yılda oluşmuştur ve oluşumları günümüzde de devam etmektedir. Tahrip olduğunda yerine konulamayacak bu jeolojik mirasımız, tarihte yer altı yerleşimleri açısından birçok medeniyete ev sahipliği yapmıştır. UNESCO Dünya Mirası Listesindedir.
1982 yılından bu yana, daha önceleri jeolojik araştırmalar, 2001 yılından sonra ise tıbbi jeolojik araştırmalar için sürekli araştırma yaptığım Nevşehir yöresi jeolojik ve jeomorfolojik yapı açısından özel öneme sahiptir. Bölgedeki erozyon etkisiyle peribacalarının oluşumu günümüzde devam etmektedir. Yöre tamamen volkanik püskürme malzemesinden oluşmuş yüzlerce ignimbrit, tüf, tüfit, lahar, kiltaşı, çamurtaşı, kumtaşı, bazalt, andezit katmanından oluşmaktadır.
Erozyon Riski Yüksektir
Yolun yapıldığı zemin jeolojik olarak volkanik tüf, volkan külü kaya birimi içindedir. Zemin az sert, gevşek olup, kolay kazılabilir özelliktedir. Kara yolu açılması morfolojik olarak bozulmaya yol açacağından, yağmur suları ve rüzgâr etkisiyle erozyonu hızlandıracak, alanın aşınması kolaylaşacaktır.
Alternatif yol güzergâhında morfolojik yapının bozulması nedeniyle, yeni peribacalarının şekillenmesi olmayacaktır. Peribacaları ignimbrit dediğimiz sert volkanik tüf tabakasında şekillenmektedir. Şapka kısmı sert tüf, sütun kısmı daha yumuşak tüf tabakasıdır. Alternatif yol jeolojik yönden uygun değildir.
Kara Yolu İçin ÇED Gereklidir
25.11.2014 tarihli ÇED Yönetmeliği ÇED uygulanacak projeler listesi Madde 8/c: “Devlet karayolları’’ için, yine 29.07.2022 tarihinde yayımlanan yeni ÇED Yönetmeliğinin 9/c maddesine göre ‘’Devlet karayolları’ yapımında ÇED Gereklidir” denilmektedir. Nevşehir Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği İl Müdürlüğü ÇED duyurularında yer alan projeler arasında bu kara yoluyla ilgili bir ilan bulunamadığı gibi Kapadokya Alan Başkanlığının yol yapımı gibi faaliyetlerinin önünü açan “ÇED kapsamından muaftır” ibaresi de ÇED Yönetmeliğinde bulunamamıştır.
Tıbbi Jeolojik Rapor Gereklidir
T.C. Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı, 19.08.2008 tarih, 10337 sayılı, 1.03.2009 tarihinde yürürlüğe giren genelgesinde; ‘’Tıbbi Jeolojik Tehlikeler alt başlığı altında, her tür ve ölçekteki planlama çalışmaları sırasında ‘Tıbbi Jeoloji’ konusunda uzman jeoloji mühendislerince jeomedikal (tıbbi jeolojik) tehlikelerin belirlenmesi, planlama faaliyetlerinde bu tür tehlikelerin de bir yönlendirici veya sınırlandırıcı eşik olarak dikkate alınması gereklidir’’ ifadesine yer verir.
Genelgeye göre Nevşehir ilinde her tür ölçekte imara esas planlama, tesis kurulmasında, madencilik, taş-mermer ocakçılığı, Devlet Karayolu yapımında, yer altı deposu ve otel çalışmalarında, kanserojen eriyonit minerali olup olmadığı konusunda ‘’Tıbbi Jeolojik Rapor’’ hazırlanmakta ve bu yönde bir rapor, Nevşehir Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği İl Müdürlüğünce istenmektedir.
Göreme’yi Ortahisar’a bağlayacak olan Devlet Kara yolu için hem ÇED Raporu hem de Tıbbi Jeolojik Rapor hazırlandığına ilişkin bilgiye ulaşılamamıştır.
Kırşehir-Kesikköprü-Kapadokya havalimanı arasında planlanan kara yolunun Nevşehir ili sınırları içinde kalan bölümü için 2017 yılında tıbbi jeolojik rapor hazırlandığı halde, aynı il sınırları içindeki Göreme-Ortahisar arasındaki kara yolu için bu raporun neden istenmediği anlaşılamamıştır.
Kültürel Miras Etki Değerlendirme Raporu Gereklidir
Kapadokya, UNESCO Dünya Mirası Listesinde olduğundan, herhangi bir düzenleme yapılacağı zaman Kültürel Miras Etki Değerlendirme Raporu hazırlanarak UNESCO’dan izin alınması gereklidir; bu iznin alınıp alınmadığı bilinmemektedir.
Kapadokya Alan Başkanlığı Kararının Değerlendirmesi
Göreme Tarihi Milli Parkı, 1-Mili Park, 2-Doğal Sit ve 3-UNESCO Dünya Mirası Listesi olmak üzere üç yasal statüye aynı anda sahipti. Bu üç statüden Milli Park olma durumu 22.10.2019 tarihinde kaldırıldı. 23.05.2019 tarihinde alan, 7174 No.lu Kapadokya Alanı Hakkında Kanun ile “Kapadokya Alanı” ilan edidi.
Kapadokya Alanının korunması, geliştirilmesi, yönetimi, tanıtılması, koruma esasları ve kullanma şartlarının belirlenmesi, bölgenin sağlıklaştırılması, yenilenmesi, açık alan sistemi yaya dolaşımı, taşıt ulaşımı ve altyapı tesislerinin tasarım esasları ile bölge halkının sosyal ve ekonomik yapısının iyileştirilmesi konularında hedefleri, stratejileri ve kararları belirleyen her tür ve ölçekteki planlar “Kapadokya Alan Planları Yapımı ve Yürürlüğüne İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik’’e göre, Kapadokya Alan Komisyonununca yapılmaktadır.
Buradan, Kapadokya Alanında korumayla ilgili hususun göz ardı edildiğini anlıyoruz. Fizibilite çalışmaları, bilimsel ve teknik yönden değerlendirilmemiş. Elde bilimsel bir kurulun raporu olsaydı, sanırım bu durumda alternatif yol yapımına kesinlikle karar verilmezdi. Yol yapım kararının yatırımcının turizme yönelik kaygılarını giderme yönünde alındığı anlaşılıyor.
Nitekim Kapadokya Alan Başkanlığının kurulmasındaki gerekçenin de yörede Tabiat ve Kültür Varlıkları Koruma Kurulları ile Tarım Müdürlüklerinin yetkilerinin olduğu ve sürecin yatırımcı için ağır işlediği belirtilerek, bölgeyi tek elden yönetilmesi amaçlandığı ve gelen müracaatların değerlendirildiği belirtilmektedir.
Sonuç olarak; Nevşehir Tabiat ve Kültür Varlıkları Koruma Kurulunun 2011 yılında aldığı "mevcut yolun kapatılması" kararına ve sıralanan gerekçelere uyarak, Kapadokya Alan Başkanlığının Göreme ile Ortahisar arasında alternatif yolun yapılması kararı bilimsel temelli olmayan, fizibilite çalışmalarına dayandırılmayan, zorunlu ihtiyaçtan kaynaklanmayan bir karardır. Dolayısıyla I. Derece Arkeolojik ve Doğal Sit ilkelerine ve yönetmelikte açıkça belirtilen Kapadokya Alanının korunması ibaresine aykırılık teşkil etmektedir.
Kaynaklar
Eşref Atabey. 2013. Nevşehir ili Tıbbi Jeolojik Unsurları ve Halk Sağlığı. Nevşehir Belediyesi yayınları. 399s. ISBN: 9944-5633-7-6
Eşref Atabey. 2022. Göreme Ortahisar alternatif yolu 1.derece arkeolojik sit alanından geçiyor (https://www.temizmekan.com/goreme-ortahisar-alternatif-yolu-1-derece-arkeolojik-sit-alanindan-geciyor/)
https://www.evrensel.net/haber/467719/kapadokyada-peri-bacalarini-yikarak-yol-yapiyorlar
Nevşehir Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Karar-2014. Kapadokya Bölgesi I. ve III. derece arkeolojik sit alanı sınırları.
Resmî Gazete tarih:1.8.2019, sayı: 30874. Kapadokya Alan Komisyonunun Teşkili, Görevleri, Çalışma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik.
Resmî Gazete tarih: 11.07.2020, sayı: 31182. Kapadokya Alan Planları Yapımı ve Yürürlüğüne İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik.
[*] Sümeyye Ertürk ve Leyla Kaderli. 2020. Göreme, Saklı Kilise, Manastır Yemekhanelerinin Değerlendirilmesi. Social Science Development Journal. Vol 5 / Issue 21 / pp: 40-66
