Eğitimde Sivil Toplum Örgütlerinin Rolü

Gülşen Hazal Çatalbaş - ÇEKÜL Bilgi Ağacı Eğitim Uzmanı
Dr. Deniz Dinçel - ÇEKÜL Bilgi Ağacı Koordinatörü
Yerel Kimlik Dergisinin 61. sayısında yayımlanmıştır. (sayfa: 24-29)

Sivil toplum örgütlerinin doğal ve kültürel miras eğitimlerindeki rolünü, ÇEKÜL Bilgi Ağacı deneyimi üzerinden ele aldık. Çalışmalarını en başından bilinçli ve kimlikli bireylerin etki alanına odaklayan anlayışın önemini; yerel yönetimlerin ve kurumların desteğiyle Anadolu’da uyguladığı programları örnekler eşliğinde bu yazıda anlatmaya çalıştık.

Çok özel bir coğrafya üzerinde yer alan ülkemiz, hem 160’ın üzerinde memeli, 460’dan fazla kuş, üçte biri endemik 10 bini aşkın bitki, 364 kelebek, 141 sürüngen ve çift yaşamlı ve 405 balık türü (WWF, 2020) ile çok zengin bir doğal mirasa; hem de 19 bin 475 arkeolojik sit alanı, 331 kentsel sit alanı, 191 tarihi sit alanı, 35 kentsel arkeolojik sit alanı ve karma sit alanları da dâhil olmak üzere toplam 20 bin 146 sit alanı (Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2020) ile muazzam bir kültürel mirasa ev sahipliği yapıyor. Ancak son yıllarda yaşanan hızlı değişim, Anadolu’nun özgün doğasıyla köklü ve zengin kültürel değerlerinin yok olmasına, yeni yetişen kuşakların içinde yaşadıkları doğaya, tarihsel ve kültürel geçmişlerine yabancılaşmalarına sebep oluyor. Bu sebeple doğal ve kültürel mirasın korunması, yaşam kaynaklarımıza sahip çıkmak,  geçmişi öğrenerek bugünü anlamlandırmak ve geleceği doğru kurgulamak açısından büyük önem taşıyor. 

Doğal ve kültürel mirasın korunması konusunda ulusal ve uluslararası politikalar kadar belirleyici nitelikteki eylemlerin başında, bireylerin konuyla ilgili farkındalığa ve sorumluluk bilincine sahip olmaları geliyor. Bu açıdan pek çok toplumsal konuda olduğu gibi, doğal ve kültürel mirasın korunmasında da eğitim birincil role sahip. Doğal ve kültürel varlıkları hepimizin ortak değerleri olarak kabul eden koruma bilincine sahip kuşakların yetiştirilmesi, ancak çocukluk döneminde bu mirasın unsurlarıyla tanışıp bağ kuran ve korumanın gerekliliği ile bu gereklilik içinde kendi sorumluluklarının bilincine varan bireylerle gerçekleştirilebilir (Asatekin, 2004). Bu doğrultuda örgün eğitim kurumlarının yanı sıra birçok sivil toplum kuruluşu da öğretmenlere ve öğrencilere yönelik çeşitli doğal ve kültürel miras eğitimleri veriyor. Bunlardan biri de Türkiye’nin doğal, tarihi ve kültürel varlıklarını korumak amacıyla 30 yıldır çalışmalarını kesintisiz olarak sürdüren ÇEKÜL Vakfı.

Kentler Çocuklarındır ile Başlayan Eğitim Yolculuğu

Doğa-kültür-insan arasındaki yaşamsal uyumun savunucusu olan ÇEKÜL, doğal ve kültürel mirasın korunmasının ve yaşatılmasının ancak genç kuşakların bu değerleri tanımaları ve sahiplenmeleriyle olabileceğine inanarak, Bilgi Ağacı Eğitim Birimini kurdu. ÇEKÜL Bilgi Ağacı, MEB müfredatını destekleyen doğal ve kültürel miras eğitim programları geliştiriyor; bu eğitimleri, eğitimcilerin ve yerel yönetimlerin önceliği haline getirmek ve yaygınlaştırmak için çalışıyor.

ÇEKÜL Bilgi Ağacının temelleri, Vakfın 7 Bölge 7 Kent Projesinin bir parçası olarak, 2003-2004 yılları arasında UNESCO’nun desteğiyle gerçekleştirdiği ilk öğrenci programı olan “Kentler Çocuklarındır” ile 2008-2012 yılları arasında yürütülen “ETİ ÇEKÜL Kültür Elçileri” projeleriyle atıldı. 2003 yılında başlayan bu eğitimler, içerik ve hedef kitle bakımından çeşitlenerek devam ediyor. ÇEKÜL Bilgi Ağacı güncel olarak öğretmenlere, öğrencilere ve kurum çalışanlarına yönelik, 6’sı kültürel miras konusuna odaklanan toplam 12 atölye ve eğitim programı sunuyor. .

ÇEKÜL Bilgi Ağacının Eğitim Anlayışı ve Öğrenci Programları

ÇEKÜL Bilgi Ağacı, her yıl Türkiye’nin dört bir yanında binlerce çocuk ve genci doğal ve kültürel miraslarına bir adım daha yaklaştırabilmek için bütüncül koruma anlayışıyla eğitimler veriyor. Okul öncesinden üniversite kademesine, farklı yaş gruplarına yönelik hazırlanan atölye programlarıyla çocukların ve gençlerin kendilerini, kentlerini, doğa ve kültür ilişkisini tanıyarak, yaşamı keşfetmeye ve korumaya yönelmeleri hedefleniyor.

Eğitim çalışmalarını doğa ve kültürün birbirinden ayrılmaz bir bütün olduğu felsefesi üzerine kuran ÇEKÜL Bilgi Ağacı geliştirdiği eğitimlerde, doğa ve kültür arasındaki vazgeçilmez ve yaşamsal ilişkiyi bütüncül bir bakış açısıyla ele alıyor, kültürel çalışmalarda ekoloji-doğa içeriğine de yer veriyor. Eğitim programları, plansız kentleşme ve kirlilik gibi sorunlar nedeniyle çocukların, yaşadıkları coğrafya ve kültürel kimlikleriyle bağlarının giderek kopması, aidiyet duygusunun azalması gibi temel sorunlar dikkate alınarak hazırlanıyor. Programlar; yalnızca anıtsal nitelikteki eserlere yapılan tekdüze ziyaretlerin ötesine geçerek, kentleri; doğal miras alanları, endüstri yapıları, sivil mimari örnekleri, geleneksel çarşılarıyla öğretmenler için önemli bir kaynak, çocuklar için de gündelik hayatlarında doğal ve kültürel unsurları deneyimleyebildikleri ve bu yolla öğrenebildikleri sınıf dışı öğrenme mekânları olarak ele alıyor (Erman, 2014; Louv, 2010). Bu açıdan kentin kültürel ve doğal miras duraklarında, çocukların çevrelerine farklı bir gözle bakmalarını sağlayan, geçmişe yolculuk yaparak kentin kendisinden önce kimlere ev sahipliği yaptığını, bu kişilerin nasıl bir yaşam sürdüklerini sorgulatan ve kentte yaşayanlarla iletişime geçerek sorularının cevaplarını bulmalarını teşvik eden eğitim süreçleri, çocukların, kentlerindeki değişim ve sürekliliği anlama, neden sonuç ilişkisi kurma, empati/tarihsel empati kurma, bütün parça ilişkisi kurma, zaman ve kronolojiyi anlama, mekânı algılama gibi becerilerini geliştirmesine katkı sağlıyor (MEB, 2017). Çocukların yaşadıkları kentle bağ kurabilmelerini sağlayan bu duygu, aynı zamanda yerel kültürü ve doğayı korumaya yönelik davranışların geliştirilmesi için itici bir güç niteliği de taşıyor (Hart, 2016; Sobel, 2014).

ÇEKÜL Bilgi Ağacı, ÇEKÜL’ün yarım yüzyıldır Anadolu’da sürdürdüğü çalışmalardan elde ettiği bilgi ve tecrübeden yola çıkarken, aynı zamanda evrenin ve insanın tarihinden günümüze ve geleceğe doğru yol alarak biyomimikri, iklim-dostu kentler, döngüsel ekonomi vb. gibi insanlığı geleceğe taşıyabilecek öncü disiplinlerarası yaklaşımlardan da yararlanıyor. ÇEKÜL Bilgi Ağacının öğrencilere yönelik düzenlediği tüm eğitim programları hakkında bilgi almak için web sitemizi ziyaret edebilirsiniz: https://www.cekulvakfi.org.tr/proje/ogrenciler-icin

Öğretmenlere Yönelik Eğitim Programları

Öğrenciler için hazırlanan kültürel miras eğitimlerinin kalıcı olması ve eğitimlerin faal anlamda bittikten sonra da öğrencilerin konuyla ilgili desteklenmesi ancak öğretmenlerin kültürel mirasla ilgili kapasitelerinin geliştirilmesiyle mümkün. Bu ihtiyacın farkında olan ÇEKÜL Bilgi Ağacı ekibi, hem öğretmenler için doğal ve kültürel miras eğitim programları sunuyor hem de öğretmenlerin konuyla ilgili kapasitesini arttıracak eğitim malzemeleri geliştiriyor. ÇEKÜL Bilgi Ağacı tarafından tasarlanan eğitim programları, öğretmenlere yönelik gerçekleştirilen tam ya da yarım günlük öğretmen eğitimini takiben, öğretmenlerin, sınıfta bir eğitim öğretim yılı boyunca öğrencileriyle birlikte uygulayacakları etkinlikleri içeren ve MEB müfredatını destekleyecek şekilde programlara özel hazırlanan öğretmen kılavuzlarından oluşuyor. Bilgi Ağacı ekibi, öğretmen eğitimine katılan tüm öğretmenlerle eğitim öğretim yılı boyunca iletişimi sürdürerek, yıl sonunda programı tamamlayan öğretmenlere katılım belgelerinin verildiği kapanış toplantıları gerçekleştiriyor.

ÇEKÜL Bilgi Ağacının öğretmenlere yönelik hazırladığı programlar Anadolu’nun farklı kentlerinde yerel yönetimlerle işbirliği içinde uygulanıyor. ÇEKÜL Vakfı ve Payas Belediyesinin ortaklığında gerçekleştirilen bir kentsel koruma programı olan Payas Şenlendirme Projesi kapsamında geliştirilen “Kentimin Öyküsü: Payas Eğitim Programı”, 2016-2017 yılları arasında Sokullu Mehmet Paşa Külliyesinde 60 gönüllü öğretmenle yaklaşık 1500 öğrenciye uygulandı. İlkokul öğretmenlerine yönelik geliştirilen Kentimin Öyküsü Eğitim Programı, içeriğindeki foto-röportaj, sözlü tarih ve belgeleme çalışmalarıyla, öğrencilerin, yaşadıkları bölgenin doğal ve kültürel mirasını, kendi öz-deneyimleri ve gözlemlerinden yola çıkarak keşfetmelerini destekliyor. Bu hedefler doğrultusundaki önemli projelerden bir diğeri de 2016 yılından bu yana Ödemiş Belediyesi desteğiyle Ödemiş-Birgi’de yapılan öğretmen eğitimleri. 4 yıldır kesintisiz süren doğal ve kültürel miras eğitimleriyle, ilk, orta ve lise kademelerinde toplam 154 öğretmene ve 1577 öğrenciye ulaşıldı.

Giderek artan oranda küreselleşen ve dijitalleşen günümüz dünyasında doğal ve kültürel mirasın yaşatılması ve koruma bilincinin güçlendirilmesi için eğitime önemli bir rol düşüyor. Özellikle sınav odaklı ve ezbere dayalı eğitime ağırlık verilen ülkemizde, doğa–kültür-insan ilişkisini bütüncül bir bakış açısıyla ele alan ve katılımcılarını keşfetmeye hazır etkin özneler olarak kabul eden eğitim programları daha da önem kazanmakta. Ancak bu süreçte eğitimin mekânsal olarak okul binalarına sıkışmaması, “sınıfların ötesinde mahallelerin, kentlerin, köylerin de birer eğitim alanına dönüşmesi; böylece koruma ve kimlik bilincinin gündelik yaşamın her alanında yer edinmesi” (ÇEKÜL, 2018, s.118) sürdürülebilirliği sağlamak açısından hayati öneme sahip. Bu nedenle doğa ve kültürle var olduğumuz gerçeğinden yola çıkan bir eğitim hareketini her kesimde yaygınlaştırmak ve okul, yerel yönetimler ve sivil toplum kuruluşları arasında güçlü işbirliklerini desteklemek ÇEKÜL Vakfının önceliklerinden biri.

Kaynakça

Asatekin, N. G. (2004). Kültür ve doğa varlıklarımız neyi, niçin, nasıl korumalıyız?. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve  Müzeler Genel Müdürlügüd

ÇEKÜL Vakfı. (2018). Miras. İstanbul: ÇEKÜL Vakfı.

Erman, O. (2014). Kent yaşamında çocuk. Güney Mimarlık Dergisi, 16, 10-13.

Hart, A. R. (2016). Çocukların katılımı: Kuram ve uygulamada toplum gelişimi ve çevre korumasında genç yurttaşları içermek (T. Şener Kılınç, Çev.). Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık.  

Kültür ve Turizm Bakanlığı. (2020). https://kvmgm.ktb.gov.tr/TR-44973/turkiye-geneli-sit-alanlari-istatistikleri.html sitesinden 23 Mart 2020 tarihinde alınmıştır.

Louv, R. (2010). Doğadaki son çocuk (C. Temürcü, Çev.). Ankara: TÜBİTAK Yayınları.

MEB. (2017). Şehrimiz dersi öğretim programı. MEB’in sitesinden 21 Ocak 2020 tarihinde erişildi: http://mufredat.meb.gov.tr

Sobel, D. (2014). Ekofobiyi aşmak: Doğa eğitiminde kalbin yeri  (İ. Urkun Kelso, Çev.). İstanbul: Yeni İnsan Yayınevi.

WWF. (2020). https://www.wwf.org.tr/ sitesinden 19 Mart 2020 tarihinde alınmıştır.