“Hatay” Sadece Bir Kent İsmi Değil

Yazan: Şirin Sıngın - ÇEKÜL Vakfı İletişim ve Yayın Koordinatörü

Yerel Kimlik Dergisinin 73. sayısında yayımlanmıştır. (sayfa: 20-25)

Bazı isimler tanımlı anlamlarının çok ötesindeki kavramları, duyguları, inançları, kültürleri ifade eder. Bir ulusun var olma mücadelesi, farklı din ve kültürlerin birarada yaşama başarısı; dayanışma, kardeşlik kültürü “Hatay” isminin derin anlamlarından sadece birkaçı. Hatay, Türkiye coğrafyasındaki herkes için sadece bir kent ismi değil, anlattığı her şeyle birlikte korunması, geleceğe taşınması gereken bir miras, değer.

ÇEKÜL’ün 7 Bölge 7 Kent Projesi, yıllar içinde “Kendini Koruyan Kentler” programına evrildi. Hatay bu kentlerin başında geliyor. Prof. Dr. Metin Sözen’in öncülüğündeki ÇEKÜL gönüllü uzmanlarının kamu-yerel-sivil-özel kesimlerle geliştirdiği örgütlenme modeli, Hatay genelinde uzun yıllardır uygulanıyor. Hatay’daki koruma çalışmalarını Tarihi Kentler Birliği ve ÇEKÜL Vakfının hafızasından yeniden hatırlayalım.

Koruma için ilk adımlar…

“Antakya’da Koruma Öncelikli İmar ve Planlama Hedefleri” başlıklı Tarihi Kentler Birliği Antakya Buluşması, 26-27 Ocak 2002 tarihinde, en geniş katılımlı ve öz sözlerin söylendiği tarihi bir toplantıydı. Çevre ve kent hukukçuları, şehir plancıları, mimarlar, arkeologlar, sivil toplum temsilcileri, halk… Herkes bu toplantıda söz aldı ve Hatay’ın doğal, kültürel değerlerinin bütüncül şekilde korunması için sorunları, çözümleri gündeme getirdi. (Buluşmanın detaylı konuşma metinleri ve İstanbul dönüş yolunda yapılan “Otobüs Forumu”nun tüm metinleri: Yerel Kimlik Dergisi, Sayı 3, 2002.)      

Kültürel miras yürüyüşü

Tarihi Kentler Birliğinin kurucu üyelerinden Antakya Belediyesi 2009 yılında, Hatay Valiliği ve ÇEKÜL Vakfının ortak organizasyonuyla Türkiye’nin ilk “Kültürel Miras Yürüyüşü”nü düzenledi. Hatay’ın korumaya kararlı bir kent olduğunu tüm kamuoyuyla paylaştığı bu yürüyüşe 8 bin kişi katıldı. Mimarlar Odası gibi pek çok meslek odası, üniversite, sivil toplum örgütü, farklı dinlerin cemaat önderleri, öğretmenler, polisler, postacılar gibi meslek elemanları, engelliler, çocuklar, kadınlar, yaşlılar kısacası yediden yetmiş yediye tüm Antakya halkı yürüyüşe katıldı. ÇEKÜL Vakfı Başkanı Prof. Dr. Metin Sözen ve ÇEKÜL Vakfı uzmanları, bu tarihi yürüyüşün planlama aşamasından itibaren tüm sürecin içinde yer aldı. (Bu dönemde; Hatay Valisi Celalettin Lekesiz ve Antakya Belediye Başkanı Dr. Lütfü Savaş görevdeydi.)

ÇEKÜL Vakfı Gaziantep Temsilciliği ve Gaziantep Büyükşehir Belediyesinin teknik destek ekibi, yürüyüş öncesinde Hatay Valiliğinin KUDEB ekibi ile Gaziantep’te biraraya geldi. “Kültürel Mirası Yürüyüşü” bu toplantıda planlandı ve büyük bir katılımla gerçekleşti. 

Yürüyüş sonrasında; valilik, belediye ve ÇEKÜL’ün önderliğinde, kentteki tüm kesimlerin katıldığı bir dizi toplantı yapıldı. Toplantılarda ortaya koyulan paylaşımlarla Antakya kentinin yol haritasının hazırlanması konusunda ortak kararlar alındı.  

Öncelik verilecekler…

Kurtuluş Caddesi ve paralelindeki sokaklar, 12 hanın yer aldığı Uzun Çarşı ve çevresi, Kurşunlu Han, tarihi Valilik Binası ile Habibi Neccar Camisi ve çevresi korunması gereken önemli alanlar olarak tespit edildi.   

Asi Nehri, Antakya Kalesi, Antakya mozaikleri, inanç ve yemek kültürü gibi kentin kimliğini yansıtan özelliklerinin de öne çıkarılması planlandı. Kent Tarihi Müzesi ve envanter çalışmaları için altyapının bir an önce hazırlanması gerektiği konusunda görüş birliğine varıldı.

Toplantıların ardından…

Uzun Çarşı ve çevresi, Habibi Neccar Cami ve çevresi, Çankaya ve Örnek sokaklardaki tarihi Antakya evlerinin rölöve, restitüsyon, restorasyon ve sokak sağlıklaştırma projeleri hazırladı. Tüm bu süreçler valilik, belediye ve ÇEKÜL Vakfının ortak koordinasyonunda; koruma kurulu, üniversite, müze, meslek odaları gibi geniş bir kurul tarafından 5 yıllık kültür öncelikli bir stratejik plan kapsamında yürütüldü.   

• 2009 yılında, ÇEKÜL Vakfı Kültür Elçileri Eğitim Programı Hatay’da uygulandı.

Hatay Valiliği envanter çalışmalarını hızlandırdı ve 2 ciltten oluşan “Hatay Kültür Envanteri”ni 2011 yılında yayımladı. Hatay Müze Müdürü, Arkeolog M. Nalan Yastı editörlüğünde ve Hatay Arkeoloji Müzesi personelinin özverili çalışmalarıyla hazırlanan envanterde; merkezdeki arkeolojik sit alanları, anıtlar, hanlar, hamamlar, sabunhaneler, çeşmeler, dini yapılar, konut-dükkân-ticaret yapıları ile resmi yapılar, su kemeri-kanalı, duvarları yer alıyor. İlçelerdeki sit alanları, anıtlar, çeşmeler, köprüler, kaya mezarları da envanterle kayıt altına alındı. 

• Hatay Valilik Binası restore edildi (2011).

• Tarihi kentin ana aksını oluşturan Kurtuluş Caddesinin sokak sağlıklaştırma projesi kapsamında tespit edilen 74 kültür varlığının 13 tanesinde restorasyon çalışması tamamlandı (2011).

İlçe ve köylerde koruma hareketi…

Hatay merkezinde başlayan koruma-yaşatma çalışmaları, ilçe ve köyleri de harekete geçirdi. Amanos Dağlarının eteklerindeki Dörtyol, Hatay’ın 12 ilçesinden biri. Tüccar Ahmet Efendi tarafından 1920’li yıllarda yapıldığı bilinen Dörtyol’daki bu konak restore edilerek “İlk Kurşun Müzesi ve Atatürk Evi” olarak işlevlendirildi. Belediye ve kaymakamlık ortaklığında restorasyonu tamamlanan yapının, müze içeriği ve çevre düzenleme çalışmalarına ÇEKÜL uzmanları destek verdi.

ÇEKÜL Evi Çarşamba Kent Toplantılarına katılan Samandağ’da da koruma çalışmaları 2012 yılında hızlandı. Samandağ Kaymakamlığı ve ÇEKÜL uzmanları bu toplantıda “Defne Yolu” projesinin adımlarını şekillendirdi. Çevre düzenleme çalışmaları, tarihi köy evlerinin onarılması, cephe düzenleme çalışmaları ve kent mobilyaları ile ilgili çalışmalar planlandı.

ÇEKÜL Vakfı, Payas Belediyesi işbirliğiyle “Payas Şenlendirme Projesi”ni 2014 yılında başlattı. Proje ile restorasyonu tamamlanan Mimar Sinan’ın önemli eserlerinden Payas Sokullu Mehmet Paşa Külliyesinin işlevlendirilmesi ve kentle bütünleştirilmesi hedeflendi. Proje kapsamında, çocuklar başta olmak üzere kentlilerle katılım toplantıları, kültürel miras eğitimleri, kent bahçeciliği eğitimleri gibi 2 yıla yayılan çalışmalar yürütüldü ve külliye için bir kurumsal kimlik çalışması hazırlandı. Çalışmanın raporu ise çevrimiçi erişime açıldı: https://drive.google.com/file/d/1po3uZuE60lERuvZ_dMEHBlgxRMPIc6mJ/view

2007 yılında Hatay Valiliği bünyesinde kurulan KUDEB (Koruma, Uygulama ve Denetim Bürosu)’in, 2015 yılında büyükşehir bünyesinde de kurulması sağlandı.

ÇEKÜL Vakfı Kendini Koruyan Kentler Programı kapsamında, Arsuz ve Erzin için detaylı raporlar hazırlandı (2017).

Kırsal Mirasın İzinde Projesi: ÇEKÜL Vakfının kuruluşundan itibaren yürüttüğü Köyler Yaşamalıdır Programı kapsamında, 2019 yılında Tarihi Kentler Birliğinin desteğiyle güncel bir saha araştırması yürütüldü. Kırsal Mirasın İzinde Projesi kapsamında Hatay’dan Samandağ/Vakıflı, Yayladağı/Şenköy, Altınözü/Tokaçlı köyleri saha çalışmasına dâhil edildi. Rapor çevrimiçi erişime açıldı: https://www.tarihikentlerbirligi.org/wp-content/uploads/T%C3%BCrkiye'de-K%C4%B1rsal-Miras%C4%B1n-Korunmas%C4%B1na-Y%C3%B6nelik-Model-Taramas%C4%B1-ve-Saha-Ara%C5%9Ft%C4%B1rmas%C4%B1.pdf

2019 yılında ÇEKÜL Akademi ve Doğu Akdeniz Kalkınma Ajansı, “Kültür Öncelikli Koruma Yaklaşımı” ve “Turizm Odaklı Kültür Rotaları Planlama Süreci” başlığı altında 3’er gün sürecek iki eğitim düzenledi. Hatay ve ilçe belediyeleri, il kültür müdürlüğü, müze müdürlüğü, imar müdürlükleri ve diğer ilgili birimlerde çalışan mimarlar, şehir plancıları, mühendisler, arkeologlar gibi meslek uzmanlarının yanı sıra; üniversiteler, mimarlar odası, şehir plancıları odasından da temsilcilerin katıldığı eğitimlerde turizm ve kültür mirası ilişkisi, bütüncül koruma anlayışı ve kentsel korumada kent kimliğinin önemi hakkında detaylı bilgiler verildi. Katılımcıların; bölgesel planlamada miras temelli yaklaşım geliştirmeleri, kültür rotası programı oluşturmaları, uygulama süreci tasarlamaları ve işbirliği modelleri geliştirmeleri hedeflendi.

ÇEKÜL Vakfının öncülüğünde, Tarihi Kentler Birliğinin bölgede sürekli ve sık şekilde toplantılar, çalıştaylar yapması sağlandı. Yerel yönetimlerin, TKB’nin hibe desteği ve özendirme yarışmalarına katılması teşvik edildi.  

ÇEKÜL Vakfının bütüncül koruma anlayışı; kamu-yerel-sivil-özel kesimlerin birlikteliğiyle Hatay’da da sokak-mahalle-kent-havza bütününde süreklilik kazanarak devam etti.

Özendirme yarışmalarına katılım…

Antakya Belediyesi 2005 yılında ilk kez katıldığı Kültürel Mirası Koruma Özendirme Yarışmasında Metin Sözen Koruma Büyük Ödülünü kazandı. Büyükşehir yasasıyla birlikte 2012 yılından itibaren Hatay Büyükşehir Belediyesi olarak yarışmaya katılmaya devam ederek Süreklilik ve Proje ödüllerinin sahibi oldu. İlçesi Defne Belediyesi de 2016 yılında Başarı ödülüne değer bulundu. 2021 yılına geldiğimizde ise kentte müzelerin sayısı artmaya başlamıştı ve o yıl 2 müzeyle birden Müze Özendirme Yarışmasına katılarak ödüle değer görüldü: Yaşam Kültürü Müzesi dalında, Vakıflı Köyü Musadağ Müzesi; Doğa Tarihi Müzeleri dalında Tıbbi Aromatik Bitkiler Müzesi. 

Bundan sonra…

Hatay barışın, kardeşliğin, imecenin kenti olmaya devam edecek, etmeli. Umudumuz, temennimiz bu yönde. Tarihi Kentler Birliği ve ÇEKÜL Vakfı, Hatay’ın bütüncül korunması için yörede yürütülen çalışmaları yakından takip etmek üzere gerekli adımları atıyor ve bölgedeki üyeleri, gönüllüleriyle yeniden örgütleniyor. Hatay bir “Medeniyetler Korosu”dur. Bundan sonra da öyle olmaya devam edecek…