Elazığ Depreminin Ardından Kültür Varlıklarının Durum Raporu Hazırlandı

Depremlerin insanlar ve yerleşimlerin fiziksel durumları üzerinde yarattığı etkiler, pek çok araştırmanın konusu olmuştur. Elazığ Valiliği de,  kültürel değerlerin korunması kapsamında, Mart ayında yaşanan depremin ardından bir durum raporu hazırladı. Bu rapor, Palu ve Kovancılar ilçesindeki kültür ve tabiat varlıklarının gördüğü hasarları içeriyor. 

Elazığ Valiliği bünyesinde, İl Kültür ve Turizm Müdürü Tahsin Öztürk, İl Kültür ve Turizm Müdür Yardımcısı Selahattin Yazar, Karayolları 8.Bölge Müdürlüğü İnşaat Mühendisi Cahide Kum, Yüksek Mimar Servet Karakaş ve ÇEKÜL Vakfı Elazığ temsilcisi Mustafa Balaban’dan oluşan bir komisyon kuruldu. Yapılan incelemelerin sonucunda hazırlanan raporun tamamını örnek oluşturması için yayınlıyoruz:

1- Kilise:
Eski Palu’da Çarşıbaşı Mahallesi'nde bulunan 340 ada, 16 parselde kayıtlı 13.02.1986/1838 sayılı Kurul Kararı ile tescilli kilise harabe şeklinde ayaktadır. Bizans döneminden kaldığı sanılan , naos kısmı ayakta kalmış olan kilise  kare planlı ve üzeri kubbe ile örtülüdür. Ancak kasnağı sağlam olup kubbesi yıkılmıştır. İç kısmında bulunan freskler önemli ölçüde tahrip olmakla birlikte bazı figürler mevcuttur.

08/03/2010 tarihinde yaşanan depremde kilisenin girişine göre sol tarafta kalan duvar çökmüştür. Depremden önce ayakta olan duvar çöküntüsüne ait yıkıntılardan yıkımın yeni olduğu anlaşılmaktadır. Büyük hasar görmüş olan yapı deprem tehlikesi ile karşı karşıya olduğundan acilen onarılması gerekmektedir.

2- Ulu Cami:
Eski Palu’da Çarşıbaşı Mahallesi'nde bulunan 13.02.1986/1838 sayılı kararla tescil edilen Ulu Cami 1186 yılında yapılmıştır. Dikdörtgen planlıdır. Damı tamamen çökmüş olan caminin iç kısmında bulunan kemerler ayaktadır. Bu kemerlerin doğu tarafında bulunan en sondaki kemer depremden etkilenerek yıkılmıştır. Kalıntıların kimi duvarlarında çatlaklar, özellikle de minarenin gövdesinde ve kaidesinin hemen üstünde derin çatlaklar ve yıkıntılar meydana gelmiştir.

Caminin son derece zarif ve güzel kemerleri, çökmek üzere olan ve ikinci bir depremde tamamen yıkılabilecek minaresi ile birlikte acilen ve hızla onarılarak camii kurtarılmalı, restore edilmelidir.

3- Küçük Cami:
Eski Palu’da Çarşıbaşı Mahallesi'nde 349 ada, 12 parselde kayıtlı 13.02.1986 tarih ve 1838 sayılı Kurul Kararı ile tescil edilmiştir.

Osmanlı dönemi yapısı olan Küçük Cami'nin kalan duvarlarında ve minarenin gövdesinde deprem sonrası önemli deformasyonlar ve çatlakların olduğu görülmüştür. Caminin önemli bir kısmı çökmüştür. Restore edilerek  geleceğe taşınmalıdır.

4- Hamam:
Eski Palu’da Çarşıbaşı'nda 340 ada, 6 parselde kayıtlı 13.02.1986/1838 sayılı Kurul Kararı ile tescillidir. Kapı üzerindeki kitabesine göre 1619 yılında yapılmıştır. Klasik Osmanlı hamamı tipindedir.

Hamam kullanılmadığından bir hayli tahrip olmasına rağmen, restorasyonu halinde kurtarılabilecek durumdadır. Son derece güzel ve geleceğe taşınması gereken Harput’ta bulunan Çimşit Hamamı ile benzer özellikler taşıyan hamamın depremden etkilendiği duvarlarından anlaşılmaktadır. Derhal restore edilmelidir.

5- Cemşit Bey Türbe ve Mescidi:
Eski Palu’da (Zeve) bulunan 323 ada, 19 parselde kayıtlı 13.02.1986/1838 sayılı Kurul Kararı ile tescillidir. Osmanlı dönemi eseridir.Yapı cami, türbe ve mezarlık olmak üzere üç bölümden oluşmuştur. Zaman zaman restore edilen ve şu anda da ibadete ve ziyarete açık durumda olan Cemşit Bey Cami, Türbe ve Mescidi 08.03.2010 tarihindeki  depremden en çok etkilenen mekanlardan birisidir. Binanın taşıyıcı kemer sisteminde derin çatlaklar ve kopmalar gerçekleşmiştir. Kemer yay sisteminin bozulmuş olması nedeniyle strüktürel açıdan problem arz etmektedir. Yapı genel hatları ile sağlam görülmekle birlikte taşıyıcı sistemde oluşan problemler yapının şu an için kullanıldığı da düşünüldüğünde büyük bir tehlike olduğu gözükmektedir. 

Ayrıca zeminin heyelan bölgesinde olması yapıyı tehdit eden ikinci bir unsur olarak ortaya çıkmaktadır. Bu nedenlerle Cemşit Bey Türbesi ve Camisi'nde derhal onarımlar başlatılmalıdır.

6- Merkez Cami (Dükkan Önü Merkez Cami):
Eski Palu’da (Zeve) Dükkanönü Mahallesi'nde bulunan cami 13.02.1986/1838 tarihli Kurul Kararı ile tescil edilmiştir. Osmanlı dönemi eseridir. Dikdörtgen planlı ve üzeri düz damla örtülü bulunan Caminin tavanı tamamen çökmüştür. Mihrabı güzel bir taş işçiliğine sahiptir. Minarenin altıgen kaide kısmı mevcuttur.

Büyük oranda harap olmuş olan camide deprem nedeniyle taşıyıcı kemerler ve sütunlar çökmüştür. Ayrıca yapının beden duvarlarında temelden tavana kadar ayrışmalar oluşmuştur. Yapının kesme taş kemerli giriş kısmında ve yan duvarlarında çatlamalar ve çökmeler mevcuttur. Depremden sonra Palu’da en çok zarar gören yapılardan biridir. Yapının mevcut hali düşünüldüğünde yok olma tehlikesi ile karşı karşıyadır. Öncelikle restore edilmesi gerekmektedir.

7- Alacalı Mescid:
Eski Palu’da (Zeve) bulunmaktadır. Merkez Cami ile karşı karşıyadır. 312 ada, 1 parselde kayıtlı olup, 13.02.1986/1838 sayılı Kurul Kararı ile kültür varlığı olarak tescillidir.
 
Yapı erken Osmanlı dönemine tarihlenmektedir. Mescid Siyah-beyaz kesme taşlarla yapılmıştır. Özellikle piramidi andıran kubbe sistemi ile farklı mimari karaktere sahip bir yapıdır.
 
Mescidin daha önceki depremlerde bir kısmı toprak altında kalmıştır. Son depremde yapının giriş kısmındaki tonozunda, beden duvarlarında ve kubbesinde derin çatlaklar oluşmuştur. Çatlaklar yapının bir çok noktasında mevcuttur. Yapı mevcut haliyle çökme tehlikesi ile karşı karşıyadır. Depremden ağır şekilde etkilendiği anlaşılan, bölgesinde başka bir örneği görülmeyen Alacalı Mescid yok olmaktan kurtarılmalıdır.

8- Safa Camii:
Bugünkü Palu merkezinde bulunan Safa Cami, Cumhuriyet Mahallesi, 217 ada, 1 parselde kayıtlı olup, 07.11.2003/3291 sayılı Kurul Kararı ile tescillidir. Cami sağlam olup, deprem sonrası minaresinde bazı taşlar düzleminden çıkmıştır. Minarenin bu bölgesindeki taşların elden geçirilmesi gerekmektedir.

9- Seydili Köyü Cami:
Palu ilçesinin önemli köylerinden birisi olan Seydili köyündedir.1261 parselde kayıtlı 10.11.2006/901 sayılı Kurul Kararı ile 1.Grup eserler arasında sayılarak tescil edilmiştir.
1550 yılında yapılmıştır. Ana yapıya sonradan ilave yapılan giriş kısmında bazı çatlakların olduğu görülmüştür. Çatlak kısımların onarılması gerekmektedir.

10- Eski Palu Köprüsü:
Eski Palu Köprüsü Aşağı Mahalle mevkiindedir. 13.02.1986/1838 sayılı Kurul Kararı ile Kültür Varlığı olarak tescillidir. Tapunun 343 ada, 14 parselinde kayıtlıdır. Tarihi çok eski dönemlere uzanan köprünün Artuklular zamanında yapıldığı sanılmaktadır. 190,50 metre uzunluğunda, 4,85 metre genişliğindedir. Orijinal kemerleri halen ayakta olan köprü Karayolları Genel Müdürlüğü Köprüler Dairesi Başkanlığı adına Karayolları 8. Bölge Müdürlüğü’nce  restore edilmektedir.
 
Tarihi Köprü 08/03/2010 tarihinde meydana gelen depremden etkilenmemiştir. Ancak bölgede aktif yer hareketleri olduğundan  köprünün bir an önce tamamlanması gerekmektedir.

11-Kovancılar Habab(Ekinözü) köyü tarihi Kilise:
Kovancılar ilçesine bağlı Ekinözü(Habab) köyü içinde bulunan tarihi kilise Diyarbakır Kültür Varlıkları Koruma Kurulu tarafından tescillenmiş tarihi bir eserdir. Tarihi ortaçağlara kadar giden özel bir örnek olması açısından önemlidir. Tarihi kilise son depremler, kaçak kazılar ile büyük bir tahribata uğramıştır. 8 Mart tarihindeki deprem kilise duvarlarında derin çatlaklar oluşturmuştur. Çevresinde yaşam devam ettiği için insanlar açısından da tehlikeli bir duruma gelmiştir. Deprem sonunda oluşan derin çatlaklar, duvarlarda düşmeler ile acil önlem alınması gereken bir durum oluşmuştur. Kilisenin tamamen yıkılmaması için acilen dondurma tekniği ile dondurulması ve daha fazla tahribatının önüne geçilmesi gerekmektedir.

12-Kovancılar Habab(Ekinözü) köyü aşağı ve yukarı çeşmeler:
Elazığ ilinin, Kovancılar ilçesine bağlı Ekinözü (Habap) köyünde, tapuda 1 pafta, 151 ve 127 parsellerde kayıtlı, Halil Beyler ve Rufukası Beyler Vakfı mülkiyetinde olan Kültür Bakanlığı tarafından tescilli iki çeşmede depremden büyük tahribat almıştır. Özellikle aşağı çeşmenin bir bölümü depremden sonra çökmüş ve tamamen yıkılmıştır.

Aşağı çeşmede depremin yarattığı çökme ve yıkılmaların sonucu çeşmenin bir bölümü tamamen tahrip olmuştur. Artçı depremlerin devam etmesinden dolayı ayakta kalan bölümde büyük toprak baskısı altında yıkılmak üzeredir. Yukarı çeşme ise aşağı çeşmeye göre biraz daha az tahribat almasına rağmen depremden etkilenmiş ve çatlamalar meydana gelmiştir. Duvarların büyük toprak baskı altında olması, rutubet ve diğer coğrafik etkilerin olumsuzluğundan dolayı iki çeşmede yakın bir tarihte tamamen yok olma tehlikesiyle karşı karşıya bulunmaktadır. Acilen restorasyonları gerekmektedir.

SONUÇ:
Tarihi Palu kenti M.Ö 2000 yıllarına dayanan eski bir yerleşim yeridir. Tarihi süreçte bir çok medeniyete ev sahipliği yapmıştır. Her medeniyetin kendi kültürü ile yapmış olduğu mimari eserler neticesinde bölge zengin kültürel kalıntılara sahiptir. Bu eserlerden bir kısmı günümüze ulaşmayı başarmıştır. Kalesi, köprüsü, camisi, türbesi, kilisesi, mescidi, hamamı, bedesteni ile büyük bir yerleşim yerinin izlerini taşıyan tarihi Palu yerleşkesindeki eserlerin ayağa kaldırılması gerekmektedir. Bu paralelde Cemşit Bey camisi ve Türbesi restore edilmiş, Palu köprüsünün restorasyonu 2008 yılından beri devam etmektedir. Bunun dışındaki diğer eserler restorasyona ihtiyaç duymaktadır.
 
Bölgede son yıllarda meydana gelen farklı şiddetteki çok sayıdaki deprem neticesinde bu yorgun yapılarda hasarlar meydana gelmektedir. Her geçen gün biraz daha yok olan bu eserlerin kurtarılması büyük önem arzetmektedir.

Nitekim 08.03.2010 tarihinde meydana gelen deprem felaketinde bu hasarlar daha fazla artmış ve yapılar büyük oranda tehlikeye girmiştir. Yapıların mevcut durumu ve bölgenin depremselliği düşünülerek ayakta kalmış az sayıdaki yapılara müdahale edilerek restorasyonu sağlanmalı ve kültür hayatımıza kazandırılmalıdır.