ANTALYA VE ÇEVRESİ RECEP ESENGİL’E EMANET
ÇEKÜL Güneybatı Anadolu Bölge Koordinatörü mimar Recep Esengil, yıllardır gecesini gündüzüne katarak, Antalya ve çevresinin özgün doğal ve kültürel varlıklarını geleceğe taşımak için uğraş veren bir ÇEKÜL gönüllüsü. TMMOB Mimarlar Odası Onur Kurulu üyesi, Antalya Kent Konseyi İmar Komisyonu ve Mimarlar Odası Antalya Şubesi Başkanı olan Recep Esengil, özgün kentsel dokulara yönelik her türlü yok edici girişime karşı verdiği mücadelelerle de tanınıyor. Geçen onyılda Antalya ve çevresindeki yerleşmelerde gerçekleştirilen çok sayıdaki koruma çalışmalarının tümünde katkısı ve emeği var. Bu çalışmaları yakından izlemek üzere sözü Recep Esengil'e bırakalım.
Antalya, dünyadaki en eski yerleşim yerlerinden birisi. Kentin tarihi, ilk insanın Anadolu topraklarında görüldüğü çağlardan başlar; Likya, Pers, Roma, Bizans, Selçuklu, Osmanlı egemenliklerinin izleri hâlâ ayakta. Doğal güzellikleri ise, kumsalları, denizi, Toros Dağları, ormanları, yarları, mağaraları ve falezleriyle saymakla bitmez.
Ne var ki son 25 yıldır bu değerlerin üzerinde yapılan yatırımlar, yatırımların getirdiği
ekonomik güç, plansızlık ya da bilimsel olmayan planlama, kentin neredeyse tüm yerleşimlerini olumsuz etkiledi ve tarihinin en büyük değişimini yaşamasına neden oldu.
Bu gerçeklerin ortasında tanıştı Antalya ÇEKÜL ile… Tam 11 yıl önce… Patara'dan Pamukkale'ye Koruma Sempozyumunda başlayan birliktelik, ÇEKÜL'ün koruma bilincinden güç aldı ve çalışmalar hiç bozulmamış yerlerde önlem almaya öncelik vererek gelişti, sürdü ve sürmeye devam ediyor…
1- Tek yapıdan, havza boyutunda korumaya ilk adımlar: Akseki-İbradı Havzası:
Akseki ve İbradı, Antalya-Konya Karayolu üzerinde, Toroslar'ın güneyindeki dağ köylerinden oluşan, bölgenin en eski yerleşimlerinden. Doğal koşullara öncelik tanıyan ve insana dönük değer yargılarını taşıyan bir mimarlık bilgisi ile kurulmuş. Akseki köyleri kayalardan oluşan zemine oturan, taş ve ahşap malzemelerden inşa edilen, olgun ve köklü bir mimari geleneği yansıtan Akdeniz yöresi klasik ev planına sahiptir. Dağlık kesimlerde görülen düğmeli ev ise bölgeye özgüdür.
Akseki - Önce
Akseki - Sonra
1996 yılında Antalya Mimarlar Odası bölgede ilk adımları attı ve Mimarlık Öğrencileri Yaz Okullarını başlattı. 1998 yılında Akseki, ÇEKÜL'ün 7 Bölge'de 7 Kent projesinde Batı Akdeniz örneği olarak seçildi. Bu dönemden itibaren ÇEKÜL aktif olarak bölgede çalışmaya başladı. 1999 yılında üniversiteler projeye katkı koydu ve 2000 yılında Çevre ve Orman Bakanlığı, İçişleri Bakanlığı, Mimarlar Odası, ÇEKÜL Vakfı, Akdeniz Üniversitesi, İbradı Güç Birliği Vakfı ve Aksekililer Derneği arasında yapılan protokol ile proje Akseki-İbradı Havzası Gelişim Projesine dönüştü. Havza boyutunda çalışmalar da ivme kazandı.
- 1998 yılından itibaren kent merkezinde 47 ev, Kaymakamlık Binası, Merkez Camii, Atatürk Anıtı, kent parkı ve bir grup ağaç tescillendi. Akseki Belediyesi'nin güçlü desteğiyle uygulama halk tarafından da benimsendi.
- 1999 yılında Anadolu Üniversitesi öğrencileriyle yapılan yaz okullarında Akseki, İbradı ilçe merkezleri ile Ormana, Cevizli beldelerindeki sivil mimarlık örnekleri tespit edildi, 650 evin çalışması tamamlandı.
- Sarıhacılar köyünde Mimarlar Odası-ÇEKÜL işbirliğiyle, yapıların tamamının rölöve çalışmaları yapıldı. Antalya Valiliği'nin girişimi ile Harita Mühendisleri Odası bölgenin haritalarını yaptırdı. İzmir ve İstanbul'da yaşayan Sarıhacılılar ile ÇEKÜL'ün önderliğinde kurulan derneğin desteğiyle evlerin onarımına 2004 yılında başlandı. Tüm giderleri ev sahipleri tarafından karşılanan 10 evin onarımı tamamlandı. Köy konağının onarımı bitirildi. 2004-2005 yılları arasında bu onarımlar için yapılan harcama 400 bin YTL'dir. Kültür ve Turizm Bakanlığı'nın katkısıyla köy meydanı düzenlendi.
- 2005 yılından itibaren Süleymaniye Belediyesi çalışmalara katıldı. Tescilli ahşap cami onarıldı. 2006 yazında Akseki-İbradı Havzası Doğal ve Kültürel Değerleri Araştırma Merkezi'ne dönüştürülecek olan eski okulun rölöve ve restorasyon projeleri tamamlandı.
2-Yalvaç Projesi: Akseki'deki çalışmalardan ilk etkilenen Yalvaç oldu. Dönemin Belediye Başkanı'da kentine aşık, doğal ve kültürel değerlerinin korunmasına kendisini adamış olunca daha kolay yol aldı Yalvaç. 1990 yılında Yalvaç'da, yerel yönetim ve merkezi idare arasında, Türkiye'de ender rastlanacak bir işbirliği yapılarak Pisidia Antiokhia Antik Kentinde kazılara başlandı. İşbirliği bugün Yalvaç ve Antiokheia'nın dünyada tanınmasını sağladı. Belediye tarafından yürütülen projenin ortakları Antalya Mimarlar Odası ile ÇEKÜL Vakfı idi. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Isparta Valiliği, Ankara Üniversitesi, Süleyman Demirel Üniversitesi, Çukurova Üniversitesi ise projeyi desteklediler. Çukurova Üniversitesi Mimarlık Fakültesi ve İstanbul Mimarlar Odası Galata Çalışma Grubu tarafından düzenlenen yaz okullarının da büyük katkısı oldu. Bu çalışmayı diğerleri izledi:
a- Adını 150 yıllık bir çınar ağacından alan Çınaraltı bölgesi düzenlenerek, cephe onarımları ve peyzaj çalışmaları tamamlandı. Devlethan Camii önü park haline getirilerek hem Çınaraltı, hem kent meydanıyla bütünleştirildi. Yalvaç Belediyesi önündeki alan, Antalya Mimarlar Odası'nın öncülüğünde ve ÇEKÜL'ün desteği ile açılan Mimari ve Kentsel Tasarım Yarışması ile baştan düzenlendi. Yedi mahallede sivil mimarlık örnekleri saptandı, sokak düzenlemeleri ile Kaş, Görgü, Kızılca mahallelerinde 650 ev onarıldı. Traşzade Konağı belediye tarafından satın alındı ve Yalvaçlı kadınların katkısıyla Etnografya Müzesi'ne dönüştürüldü. Osmanlı Hamamı'nın rölöve ve restorasyon projeleri tamamlandı.
b- 1990 yılında başlayan Antiokheia kazılarının yanı sıra Aziz Paul Kilisesi mozaik onarım çalışmaları da devam etmektedir.
c- Bölgede kadınlar tarafından çalıştırılan ve her mahallede bulunan taş fırınlar geleneksel yapı korunarak inşa edildi. Taş fırınların üst katları mahalle muhtarının denetiminde, mahalleyle ilgili sorunların tartışıldığı, karar alındığı, konukların ağırlandığı mekânlar olarak Mahalle Odaları olarak düzenlendi.
3-Tarihî Elmalı Evleri ve Sokak Sağlıklaştırma Projeleri: Elmalı, bölgedeki en önemli ve en eski yerleşimlerden birisidir. Özellikle Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde bölgenin en gelişmiş kültür, sanat ve ticaret merkezi olmuştur. Geçmişi bugünlere taşıyan tarihî evleri, türbeleri, iklimi, doğal güzellikleri ve sedir ormanları ile büyük bir turizm potansiyeli taşımaktadır.
Kentte Ömer Paşa Camii, medreseler, helvacılık ve demircilik çarşısı ve hamamların yanı sıra, en az 500 yıllık, cumbalı eski tip pencereleri, tavan süslemeleri ve nakışlı kapılarıyla evler bulunmaktadır. 1600 yılında yapılmış olan yeşil kapının ahşap işçiliği çok özeldir. 2005 yılında Antalya Koruma Bölge Kurulu kararı ile Elmalı koruma altına alındı. Elmalı Tahtamescit Mahallesi'ndeki Hacıhaliller Sokağı, Pınarbaşı Sokağı ve Helvacılık Çarşısı'nın sokak sağlıklaştırma projeleri onaylandı. Karyağdı Mahallesi Eğrekler Sokak ve Tahtamescid Mahallesi Arseven Sokak'ta da sokak sağlıklaştırma çalışmaları devam ediyor. Kültür Evi, Belediye ve Kaymakamlık tarafından restore edildi. Elmalı Müzesi çalışmaları hızla sürüyor. Çalışmaları, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Elmalı Kaymakamlığı, Antalya Mimarlar Odası, Selçuk Üniversitesi Mimarlık Fakültesi de destekliyor.
4-Finike'deki Koruma: Beydağları'nın Akdeniz boyunca uzanan kıvrımları arasındaki ovada bulunan Finike, köklü bir tarih ve kültür birikimine sahip. Tarihî Kentler Birliği üyesi olan Finike Belediyesi birçok projeyi gerçekleştirmiş, bazılarını da sürdürmektedir. Tarihî Gümrük Binası, aslına sadık kalınarak ve yörenin zenginliği olan sedir ağacı kullanılarak ideal bir restorasyon anlayışıyla yenilendi ve Finike Kültür ve Sanat Evi olarak kullanıma açıldı. TKB üyeliğiyle Finike'deki koruma çalışmaları da hız kazandı. Sokak koruma projeleri yine ÇEKÜL Vakfı ve Tarihî Kentler Birliği'nin yönlendirmesi ile Antalya Mimarlar Odası'nca yapıldı. Eski Belediye Binası'nın restorasyon projeleri 1998 yılında yaptırıldı. Eski Kaymakamlık Binası da eski fotoğraflarından yararlanılarak, Kent Tarihi Müzesi olarak yapılmak üzere projelendirildi. Finike Çarşısı'nın sokak sağlıklaştırma projeleri, Bahçeşehir Üniversitesi tarafından yapıldı. Şekerci Ailesi'ne ait Şekerci Han, ailenin katkısı ile kısmen korunarak, Finike Belediyesi Kültür ve Sanat Festivali etkinliklerinde kullanılıyor.
5-Alanya'da koruma çalışmaları: Alanya, Batı Akdeniz'de Antalya kent merkezinden sonra en büyük yerleşim merkezi. Özellikle Selçuklu dönemine ait bir çok yapı ayakta ve kullanılabilir durumdadır. Alanya Kalesi, Kızkulesi ile Tophane arasında kalan alanın korunması amacıyla Kızkulesi-Tophane Ekseni projesi hazırlandı. Hasbahçe mevkiindeki Selçuklu dönemine ait köşk yapıları ve Roma Dönemi'ne ait su kemerlerinin korunması için peyzaj ve koruma projeleri yaptırıldı. Alaattin Keykubat tarafından düzenlenen bahçenin Selçuklu Parkı olarak korunması amaçlanıyor. Kent merkezindeki eski Alanya evlerinin korunmasına yönelik çalışmalar devam ediyor.
6- Kaş çalışmaları: Kaş'ta da son zamanlarda doğal ve kültürel değerler üzerinde başlayan bozulmalar kentin kimliğini hızla yok etmektedir. Başlatılan proje çalışmalarının bir kısmı 2005 yılında kentlilere tanıtıldı. Başta liman ve çevresindeki sivil mimarlık örnekleri ve sokakların sağlıklaştırılması, liman ve Cumhuriyet Meydanı'nın düzenlenmesi, Kent Tarihî Müzesi ve Kültür Evi'nden oluşan üç aşamalı proje, daha sonra kentsel peyzaj, yeşillendirme, Kentler Çocuklarındır, Uluburun Batığı'na destek projesiyle devam edecek.
Kaş'ın en önemli beldelerinden Kalkan'da da Tarihî Kentler Birliği ile koruma çabaları hızlandı. 2005 yılında düzenlenen Havza Boyutunda Korumada Kaş-Kalkan-Patara ve Geleceği paneli önemli bir dönüm noktası oldu ve Kalkan Eski Nahiye Binası, ÇEKÜL gönüllüleri ve Kalkanlılar Derneği'nin katkılarıyla onarılarak Kültür Evine dönüştürüldü. 1937 yılında yapılan ve kullanılmayan Mustafa Kocakaya İlkokulu'nun Likya Uygarlıkları Müzesi olarak kullanılması için çalışmalar sürüyor.
7- Demre çalışmaları: Batık şehir Kekova, Myra Antik Tiyatrosu, Noel Baba Kilisesi gibi birçok tarihî emanete sahip ve yılda yarım milyonun üzerinde turist ağırlayan Demre, Tarihî Kentler Birliği'nin ilk üyelerinden. Noel Baba Kilisesi restorasyon çalışmalarına katkı sağlayan belediye, kilisenin çevresinin düzenlenmesini tamamladı ve kilise önünü araç trafiğine kapattı. Oluşturulan meydanda, Saint Petersburg ve Moskova Üniversitesi'nden heykeltıraş ve ressamların katılımıyla, bir Noel Baba heykeli ve barışı temsil eden portakal çiçeği heykeli kente kazandırıldı. Atatürk'ü temsil eden bir heykel ile Anadolu'da yeşermiş üç semavi dini temsil eden heykel tamamlandı.
Bu çalışmalarla geçen on yıl, geleceğe umutla bakmamızı sağlıyor. On yıl önce başlayan koruma anlayışının, bugün Tarihî Kentler Birliği ile kazandığı ivme ve bu ivme ile yapılan uygulamalar sevindirici ve umut verici. Kamu-yerel-sivil-özel güç birliğine inanan tüm kesimlerin başlattığı projeler sadece tarihî beldelerimizin korunmasına katkı koymakla kalmayacak, benzeri sorunları yaşayan tüm kentlere de örnek olacak. Bu çalışmalar, önümüzdeki on yılların kentlerimizin korunmasında daha nitelikli ve başarılı, yerel-ulusal-evrensel değerlere giden yolda sıçrama yapılacağının ipuçlarını vermektedir.