Bağı Bahçesi, Hanı Hamamıyla Tosya

Batı Karadeniz’de Çorum ve Çankırı ile sınırı olan Tosya, Kastamonu merkeze 77 km uzaklıkta. İlk olarak Ilgaz Dağlarının Devrez Çayına bakan güney eteklerinde kurulmuş olan Tosya, zamanla güneye doğru genişlemiş. Pek çok uygarlığın izlerini bıraktığı Paphalogonya bölgesinde olan kentin yerleşim tarihine ilişkin en eski buluntular Kalkotik Çağa kadar iniyor.  Kentin bilinen en eski ismi ise Zoaka. Ancak tam olarak ne zaman ve kimler tarafından kurulduğuna ilişkin bir bilgi yok. Tosya, bugün hâlâ pek çok soruya gebe, verimli kentlerden biri. Evliya Çelebi Seyahatname’sinde Tosya’dan “Seçkin âlimleri çoktur. Şehri yüksek bir yerde ve üç bin kadar tahta ve kiremit örtülü safi tahta ile yapılmış eski evleri vardır. Bağı ve bahçesi çoktur. Hepsi 11 mahalle ve 21 mihraptır. Yedi han ve hamamları vardır. 340 dükkânı, kahvehaneleri ve demir kapılarıyla sağlamlaştırılmış bir kâgir yapı bedesteni vardır. Leblebili helvası ve tatlı kutu bozası süt gibidir. Bozası meşhurdur. Havası biraz ağırdır.” diye söz eder.

19. yüzyılda tiftik, kuşak, çorap, kilim ve kıldan çuval üretiminin olduğu Tosya’da toprağının başlıca mahsulü olan pirinç, bugün de kent kimliğinin önemli bir parçası ancak Sarıkılçık pirincinin üretimi, epey azalmış durumda. Geçmişi eskiye dayanan bir diğer kültürel öge ise, Tosya çakısı.

Geçmişten Günümüze El Sanatları

Tosya Belediyesi ve ÇEKÜL uzmanları, Tosya’nın doğal ve kültürel mirası üzerine yürütülen çalışmaları ve projeleri değerlendirmek üzere ÇEKÜL Evinde biraraya geldi. Tosya Belediye Başkan Yardımcısı İbrahim Tabakoğlu ile sanat tarihçisi Dilara Takı, Çarşamba Kent Toplantıları kapsamında, kentte sürdürülen çalışmaları aktardı. Sarıkılçık pirinç üretimi, Tosya Belediyesinin üzerinde çalışmak istediği konu başlıklarından biri. Öte yandan kentte Tosya çakısını anlatan tanıtımlar yapılıyor, Tosya Bıçakçılar Arastasında sokak sağlıklaştırma çalışmaları sürdürülüyor. Geleneksel el sanatlarının Tosya’ya özgü örneklerinden birini oluşturan ve “Gıstı” olarak bilinen takı, geleceğe taşınması istenen bir kültürel miras başlığı. 2 usta, Tosya Gıstısını yaşatmaya çalıyor. Tosya Belediyesi, bu el sanatının gelecek kuşaklara aktarılması ve kadın istihdamının artırılmasını birarada değerlendiriyor. Kooperatifleşme sürecine giren kadınları desteklemek için çalışmalar devam ediyor.

Bağ Kültürü ve Gümele

Tosya’da, ahşaptan yapılan bağ evlerine “gümele” deniyor. Gümeleler, kentin konut mimarisinde de Tosyalıların hayatında da önemli bir yer tutuyor.

İlkbaharla birlikte bağlara giden Tosyalılar, yaz aylarını burada geçiriyor; bağda ürettiği sebze ve meyveyi pazarda satıyor. Yine bu dönemde turşu, reçel, pekmez gibi kış yiyeceğini de hazırlayan Tosyalılar, gümeleleri tatil amacıyla da kullanıyor. Bağ turizmi içinde önemi giderek artan gümelelerin sayısı 5 bini buluyor.

Tosya’da tarihi yapılar, genel olarak konaklar ve kaya mezarlarıyla dikkat çekiyor. Konaklar aynı aks üzerinde, tipik geleneksel konut mimarisini yansıtıyor. Bu mimariyi 2 katlı, çıkmalı, kerpiç malzemeden oluşan mimari anlayış tanımlıyor. Tosya Belediyesi, konaklarda sürdürdüğü restorasyon çalışmasını tamamladı. Kaya Mezarları, İpekyolu üzerinde, Devrez Çayı etrafında yer alıyor.

Kentin bir diğer önemli yapısı ise, Meraşi Abdurrahman Paşa Camisi. Diyarbakır Fatih Paşa, İstanbul Şehzade, Üsküdar Mihrimah Sultan ve Manisa Muradiye camilerinin örtü sistemleri tekrarlayan ancak planında, daha çok geç dönemde görülen dışa taşkın mihrap önü bölümüyle değişik bir uygulama örneği taşıyan cami, 2 kez restore edildi.

Tosya’nın doğal varlıkları önemli bir potansiyele işaret ediyor. ÇEKÜL uzmanları, kentin doğal varlıkları üzerine bir çalışma yapılmasını önerdi; doğa alanlarında koruma öncelikli yapılacak çalışmalar hakkında bilgiler verdi. ÇEKÜL Vakfı Kent Çalışmaları, Kendini Koruyan Kentler Programına Tosya’yı da ekledi. Yapılacak bir inceleme gezisiyle koruma çalışmaları kapsamlı incelenecek. Kentte sürdürülecek çalışmalar için bir yol haritasının belirlenmesi amaçlanıyor.

Tarihi kent Tosya ile ilgili daha ayrıntılı bilgiye, ÇEKÜL Bilgi Belge Merkezi koleksiyonunda da yer alan Tosya Evleri kitabından ulaşılabilir. Geleneksel ve tarihi evleri, Tosya’nın önemli kültür varlıkları arasında yer alıyor. Büyük bölümü tescilli olan evler, genellikle iki katlı ve avlulu; cumbalar, eliböğründeler, sedirler, sofalar, geniş saçaklar gibi geleneksel mimari elamanlara sıkça rastlanan evlerin genel envanteri niteliğindeki kitap, yapılar hakkında detaylı bilgiler de içeriyor. ÇEKÜL Ankara Temsilcisi Faruk Soydemir ve ÇEKÜL Gönüllüsü Vedat Ağca tarafından hazırlanan bu kitap, ÇEKÜL Vakfı ve Tarihi Kentler Birliği tarafından yayımlandı.